Ný saga - 01.01.1990, Side 14

EGILL ÓLAFSSON
Eins og gefur að skilja gat
verið erfitt að uppræta upp-
nefnin þegar einu sinni var
búið að búa þau til. Af tilraun-
um valdsmanna til að uppræta
og hegna fyrir uppnefni má
sjá að stundum komust þeir
ekki lengra en að fá það fram
að þessi eða hinn hefði „af
fólki“ verið nefndur þetta eða
hitt. Það var því mikilvægt að
kveða uppnefnin niður strax í
upphafi og finna upphafs-
mann eða menn þeirra. Út á
það gengu þau dómsmál sem
höfðuð voru vegna uppnefna.
BÖLBÆNIR OG
ÆRUMEIÐINGAR
Álykta má sem svo að upp-
nefni hafi verið nokkuð al-
geng en ekki er víst að þau
hafi verið algengasta aðferðin
við að móðga fólk. Algengari
virðast hafa verið alls kyns ill-
yrði eða bölbænir. Jón Snorra-
son úr Árnessýslu reiddist
heldur betur við prestssoninn
Guðmund Jónsson á heimili
Jóns 2. janúar 1704. Faðir
Guðmundar séra Jón Gíslason
á Torfastöðum kærði fyrir
hönd sonar síns. Orðin voru
líka þess eðlis að þau vógu
ekki síður að æru hans en
æru Guðmundar. Samkvæmt
framburði vinnukvennanna
Hallgerðar Jónsdóttur, Ólafar
Jónsdóttur og Guðlaugar Guð-
mundsdóttur voru orðin þessi:
Helvítskur þjófssonur, hel-
vítskur útburðarson, hel-
vítskur útburðarungi, hel-
vítskur hundur, helvítskur
kartnaglarson, farðu suður í
Garðahraun og findu þá
helvítska útburðina bræður
þína og systur þína, sæktu
þá og láttu þá hjálpa þér.
Ég skyldi hafa brotið í þér
eitthvert bölvað beinið
hefði mér ekki hamlað ver-
ið.
Ég ætlaði að finna þig í
morgun, en það dugir ég
fann þig núna. Þú ert
skömm og svívirðing bæði
í guðs augliti og manna.
Það er illa talað í guös
augliti, en í mannanna
augliti ertu skömm og sví-
virðing.38
Jón Snorrason sagðist hafa
mælt þessi orð í drykkjuskap.
Ennfremur óskaði hann eftir
því að sér yrði gefinn sannur
vitnisburður. Vissi enginn ann-
að en að hann væri frómur og
ærlegur maður. Séra Jón Gísla-
son sótti málið fast og sakaði
Jón um að hafa gripið í hárið
á syni sínum, varpaö honum
til jarðar og dregið hann á
hárinu. Við yfirheyrslur um
vorið yfir kvenpersónunum
þremur sem vitnað höfðu um
formælingar Jóns, þóttu þær
ekki gefa nógu skýr svör og
vitnisburöurinn því ekki mjög
traustur. Var talið með öllu ó-
fært að láta þær sverja eið í
svo alvarlegu máli. Niðurstað-
an var að vísa málinu til al-
þingis.39
Þar voru vitnin yfirheyrði að
nýju og bar þeim ekki saman
um hversu drukkinn Jón hefði
verið. Einnig kom fram að
nokkrir dagar liðu milli jiess
sem orðin voru töluö og þess
er þau voru skrifuð upp. Jón
Snorrason kvaðst sjá eftir orð-
um sínum sem hann sagðist
hafa talaö í ölæði. Aljiingi vís-
aöi málinu heim i hérað og
þar var það tekið fyrir 18. maí
1705. Jón var dæmdur til að
greiða allnokkra sekt.40
Jón Jónsson úr Árnessýslu
las svipaða bölbæn yfir Guð-
mundi West bónda frá Stokks-
eyri árið 1702. Jón sagði viö
Guðmund: „Þú ert helvítskur
narri. Svei þér og skammi. Þú
ert helvískur skelmir. Þú ert
helvískur hórujagari. Jettu úr
helvískum rassi.“ Jón sakaöi
Guðmund aftur á móti um að
hafa sagt: „Þú ert skálkur og
skelmir. Far þú til hórunnar
jíinnar." Þar eð vitni þóttu ó-
skýr og ekki fyllilega samstíga
í framburöi sínum var málinu
vísað til lögmanna."
I þessum dæmum er um að
ræða mjög grófar bölbænir
/ manntalinu 1703 var
Björn aftur á móti skil-
greindur óður því þar
er hann skráöur
„málóður. “
Það var því mikilvægt
að kveða uppnefnin
niður strax í upphafi
og finna upphafs-
mann eöa menn
þeirra.
þar sem menn nota óspart orð
eins og „helvíti" og „helvísk-
ur.“ Það þarf því ekki að
undra þó að menn hafi verið
kærðir fyrir þessi orð. Þau
hlutu að hneyksla hverja
kristna manneskju. Það er
reyndar athyglisvert að kirkjan
haföi ekki afskipti af þessum
málum þrátt fyrir að orðin
hljóti að hafa komið við hana.
Það þurfti ekki alltaf illdeil-
ur tveggja einstaklinga til að
mál kæmu fyrir dóm. Það
nægði ef einhver hagaöi sér
hneykslanlega á almannafæri
og skipti þar litlu máli þó við-
komandi væri á einhvern hátt
vanþroska eða geðbilaður.
Björn Jónsson frá Garði í
Þingeyjarsýslu hneykslaði
menn með „málæði“ og „ann-
arlegu framferði.“ Vildu margir
meina það vera „mikinn part í
ósjálfræði, en sumir kalla að
vera mundi mikið í hans valdi
til öftrunar.“ Björn kom fyrir
rétt 18. september 1702 því
húsbónda hans þótti við hæfi
að þingmönnum gæfist tæki-
færi til að meta framkomu
hans. Þeim sýndist Björn helst
til málglaður en „meinlaus."
Greinilegt er af dómsskjölum
að Björn hafði ekki fullan
andlegan þroska. Honum var
gefinn sá vitnisburður að
hann væri „skikkanlegur í
verkum en mjög óstöðugur í
orðum sínum.“ Eitthvað
reyndu menn að þagga niður
í Birni en það bar ekki árang-
ur því hann talaði þá bara enn
meir en áður. Björn var
dæmdur til líkamlegrar refs-
ingar í von um að hann „leið-
réttist so sem oft og tíðum
dæmi hafa tilgefist á viðlíka
mönnum." Ekki þótti rétt að
sleppa honum við refsingu
þar eð þingmenn töldu hann
ekki „óðan.“ Því til stuðnings
nefndu þeir að hann hefði
ekki brotist um þó að hann
væri bundinn.42 í manntalinu
1703 var Björn aftur á móti
skilgreindur óður því þar er
hann skráður „málóður.“'t3
Egill Jónsson, kallaður Æri-
12