Ný saga - 01.01.1990, Qupperneq 17

Þór Whitehead
HVERS VEGNA
HERNÁMU BRETAR ÍSLAND?
Ijúlí 1939, tæpum tveim
mánuðum áður en síðari
heimsstyrjöldin hófst,
kannaði breska herráðið,
hvort Bretum gæti verið gagn
í herstöðvum á Islandi í ófriði.
Niðurstaðan var ótvíræð: Sára-
lítil þörf var talin á slíkri að-
stöðu vegna þess, að breski
flotinn og flugherinn réðu yfir
nægum bækistöðvum á Bret-
landseyjum norðanverðum.'
Þaðan átti að vera unnt að
verja samgönguleiðir á Norð-
ur-Atlantshafi og halda þýska
ofansjávarflotanum í skefjum
með hafnbanni. Þetta hafði
reynslan af ófriðnum 1914-18
kennt Bretum og þeir höguðu
sjóhernaðaráætlunum sínum
samkvæmt því. Hafnbannslín-
an skyldi á ný dregin á milli
Bretlandseyja og Noregs til að
halda þýska flotanum í herkví
í Norðursjó og Eystrasalti. Yfir
þessum hluta hafnbannslín-
unnar á mótum Norðursjávar
og Atlantshafs mátti nú beita
flugvélum til eftirlits, svo að
ætla mátti, að Þjóðverjum
mundi veitast enn erfiðara en
í fyrra stríði að sleppa inn í út-
hafið um þetta forhlið þess. Á
Scapa Flow á Orkneyjum
skyldi meginflotinn breski
(Home Fleet) hafa aðsetur sitt
og skerast umsvifalaust í leik-
inn, ef sæist til þýskra skipa á
siglingu út úr Norðursjó.
Hafnbannslínan skyldi síðan
dregin norður á bóginn um
sundin á milli Hjaltlands, Fær-
eyja, íslands og Grænlands.
Slyppu þýsk árásarskip út um
forhliðið á milli Bretlandeyja
og Noregs, þá átti gæsluflot-
inn (Northern Patrol) á sund-
unum nyrðra að verða þeirra
var og kveðja meginflotann
sér til hjálpar. Norðurgæslan
hafði og mikilvægu hlutverki
að gegna við að stöðva sigl-
ingar þýskra kaupskipa til og
frá Þýskalandi. Þegar þörf
krafðist, var unnt að styrkja
hana með því að senda lang-
drægar flugvélar til eftirlits allt
undir suð-austurströnd ís-
lands.2 Aðstaða í landinu sjálfu
virtist með öllu óþörf, ef þess-
ar áætlanir stóðust.
í september 1939 skall styrj-
öld á, breski flotinn hratt áætl-
unum sínum í framkvæmd, en
árangurinn varð ekki jafn-
ágætur og menn höfðu ætlað í
Lundúnum. Sjóhernaður tók
ekki sömu stefnu og í fyrra
stríði. Þá hafði þýski ofansjáv-
arflotinn búist til að heyja eina
úrslitaorrustu við hinn breska,
en aldrei gefist tækifæri til
þess. Eftir orrustuna við Jót-
landssíðu 1916 hafði megin-
flotinn þýski því að mestu leg-
ið aðgerðalaus í höfn, en látið
kafbátum eftir að herja á sam-
gönguleiðir Bandamanna. Nú
hafði þýski ofansjávarflotinn
aðeins brot af herskipastyrk
keisaraflotans, en þeim mun
áræðnari var hann við hernað
á Atlantshafi. Á fyrstu mánuð-
um stríðsins tókst jafnvel
stærstu herskipum þeirra að
sigla óséðum út úr Norðursjó
og snúa heim aftur úr víking.
Mörgum þýskum kaupförum
tókst einnig að smjúga fram
hjá bresku Norðurgæslunni og
komast til hafnar í Þýskalandi
með því að þræða norska
landhelgi suður á bóginn.
Aðalleið þessara skipa lá um
Grænlandshaf, enda voru veð-
urskilyrði þeim jafnan hag-
stæðust þar og engin leið fyrir
Breta að kanna þetta hafsvæði
úr lofti.3
SJÓNIRBREIA
BEINASI AÐ ÍSLANDI
Eftir tveggja mánaða reynslu
af sjóhernaði haustið 1939 var
Bretum ljóst, að þeir þurftu að
styrkja Norðurgæslu sína bæði
í lofti og á legi. Öfugt við það,
sem herráðið hafði ætlað fyrir
stríð, höfðu flota- og flug-
bækistöðvar á norðanverðum
Bretlandseyjum ekki komið að
því gagni, sem menn höfðu
vænst. Eftirlit flughersins á
niilli Hjaltlands og Noregs
hafði reynst ótryggt bæði
vegna veðurs og skorts á
langdrægum flugvélum. Sam-
tímis hafði það komið niður á
Bretum, hve langt bækistöðv-
ar þeirra voru frá nyrsta hluta
eftirlitssvæðisins á milli Fær-
eyja, íslands og Grænlands.
Til að auka úthald breska
gæsluflotans og stunda reglu-
legt eftirlit úr lofti á norður-
slóðum, þurftu Bretar að
koma sér þar upp bækistöð. í
flotastjórninni í Lundúnum
beindust sjónir manna því að
landinu, sem herráðið hafði
áður talið hafa næsta takmark-
að hernaðargildi. Um þessar
mundir, í nóvember 1939, var
á sveimi orðrómur um það, að
Þjóðverjar kynnu brátt að her-
nema Danmörku. Hugsuðu
breskir sjóliðsforingjar sér gott
til glóðarinnar og vonuðust til
að Bretar gætu notfært sér
innrás í Danmörku til að
verða sér úti um flug- og
flotabækistöðvar á íslandi
með samningnum eða her-
valdi. Þannig mætti styrkja eft-
irlit breska flotans í norður-
höfum.'1
Þótt Bretum þætti nóg um
athafnasemi þýskra herskipa á
Atlantshafi, var flotastjórnin í
Berlín ekki ánægð með sinn
hlut. Allt frá lokum fyrri
heimsstyrjaldar höfðu þýskir
sjóliðsforingjar reynt að skýra
og skilgreina, hvað valdið
hefði óförum keisaraflotans
1914-18. Margt var þar tínt til,
en mestu varðaði þó sú skýr-
ing, að röng herstjórnarlist og
landfræðilegar ástæður hefðu
ráðið því hvernig fór. Ætti að
sigrast á sjóveldi Breta og
Frakka, þyrfti að halda uppi
öflugum hernaði gegn sam-
gönguleiðum þeirra á Atlants-
Til aö auka úthald
breska gæsluflotans og
stunda reglulegt eftirlit
úr lofti á norðurslóðum,
þurftu Bretar að koma
sér þar upp bækistöð.
15