Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.1987, Síða 74

72
Margrét Jónsdóttir
(l)a brottfall -a(-) á eftir -á-\ -áa—- -á-
b brottfall -u(-) á eftir -á-, -ó- og -ú-\ -áu—+ -á- (-Q-), -óu—►
-Ó- Og -ÚU----r -ú-
c brottfall -i(-) á eftir -é-\ -éi- -+ -é-A
Þessi brottföll má e.t.v. flokka á ýmsa vegu. Annars vegar eru t.d.
raðimar -áa og -úu- þar sem hljóðkerfisþættir beggja sérhljóðanna í
hvorri eind eru hinir sömu að frátalinni lengd. Hins vegar eru hinar
raðimar en þar er í hverri eind hvort tveggja ólíkt, lengd og myndunar-
háttur. Einnig má hugsa sér að taka saman í fyrsta lagi raðimar -óu- og
-úu- sem eiga það sameiginlegt meðal annars að um kringd og uppmælt
hljóð er að ræða í báðum tilvikum í hvorri eind; í öðm lagi raðimar -áa-
og -áu- sem eiga það m.a. sameiginlegt að um uppmælt hljóð er alltaf
að ræða og í þriðja lagi -éi- en þar er um frammælt hljóð að ræða. í
öllum tilvikum fellur stutt hljóð á eftir löngu og brottfallið hefur engin
áhrif á undanfarandi sérhljóð eða atkvæði. Jafnframt gerist svo hitt að
ný allómorf verða til og það er fyrst og fremst tilgangur þessa verks að
kanna örlög þeirra og áhrif þeirra á beygingarkerfið, einkum með tilliti
til nútíðarmáls.
1.1
Túlkun á því fyrirbæri sem hér hefur verið lýst er á flestan hátt vanda-
söm. í bókum er hvergi gerð nákvæm grein fyrir vandamálinu. Noreen
segir aðeins að fram um 1200 séu yfirleitt ósamandregin form, eins og
hann orðar það, og á hann þar við elstu dróttkvæði og Eddukvæði (Nor-
een 1970:115). Finnur Jónsson (1901:39^40) segir hins vegar að þessa
fari að gæta að ráði á 12. öld enda þótt eldri dæmi séu til.4 5
4 Hér verður að geta brottfalls -i(-) á eftir -œ(-), -o(-), og -ií(-). Ástæða þess að það
verður ekki rætt hér er sú að í fomu máli gerðist þetta stundum en stundum ekki; þetta
brottfall hagar sér að hluta til á annan hátt og virðist einnig oft vera eldra en önnur og
mætti á stundum tala um nonæna breytingu. Það á þó að sjálfsögðu ekki alltaf við; má
t.d. benda á það að í fomu máli voru til tvímyndimar sœng og sœing.
5 Hér verður að geta þess að hugsanlegt er að fyrirbærið sé í raun og vem eldra en
fram kemur í elstu kvæðum vegna þess hve bragarhættir voru fastmótaðir og bundu
hendur manna. Þetta verður þó ekki rætt nánar.