Fréttablaðið - 01.12.2012, Blaðsíða 98

LAUGARDAGUR 1. desember 2012 70
➜ Pantleikur Þátttakendur
létu hver sinn hlut í ílát
eða húfu, sá sem safnaði
hlutunum tók svo einn
hlut í einu án þess að aðrir
vissu hver átti þann hlut
og spurði svo, hvað á sá að
gera sem á þennan hlut.
Svaraði þá einhver hinna
til dæmis þannig: þvo
honum Sigga um fæturna,
eða að kyssa hana Gunnu
o.s.frv. Oft varð úr þessu
hið mesta gaman.
➜ Að rífa ræfil upp úr svelli
fór þannig fram að hendur
voru bundnar fyrir aftan
bak og vettlingi eða húfu
var kastað á jörðina. Síðan
átti sá bundni að ná þessu
upp með munninum og
rétta sig upp með það.
➜ Sækja smjör í strokk.
Tveir menn stóðu hvor
gegnt öðrum og tók hvor
í axlir annars en sá er
smjörið ætlaði að sækja
steypti sér yfir hendur
þeirra á höfuðið ofan í
strokkinn, greip í munninn
einhvern smáhlut sem
látinn hafði verið á gólfið
og svo átti hann að fara
sömu leið til baka. Gæti
hann það ekki hafnaði
hann í strokknum.
➜ Skollablinda. Bundið
var með klút fyrir augun
á einum og átti hann
síðan að ná öllum hinum
og segja við hvern og
einn sem hann náði
„klukk, klukk, sittu kyrr í
holunni þinni, þangað til
á morgun“. Skiptust menn
svo á um að vera skolli.
Mikill gauragangur fylgdi
þessum leik og stundum
óþægilegir árekstrar.
➜ Jólaleikur fór þannig fram
að skipt var í jafna flokka,
karlar sér og konur sér. Svo
fór annar flokkurinn út
úr herberginu, t.d. karlar,
þá var konunum gefinn
einn karlmannanna hverri.
Síðan var einn látinn koma
inn í einu og átti hann þá
að hneigja sig fyrir þeirri
stúlku sem hann hélt að
honum hefði verið gefin.
Ef hann hitti á þá réttu þá
var hann kyrr inni annars
var hann klappaður út.
Þannig gekk þetta uns allir
höfðu hitt á þá réttu. Þá
var skipt um og stúlkur
fóru út.
Filippa Guðmundsdóttir
þjóðfræðinemi
hefðu alla sína fræðslu frá for-
eldrum og hefðu aldrei sótt form-
lega kennslu í skóla. Húslestur
var fastur liður á mörgum heim-
ilum og voru þá lesnar upp skáld-
sögur, fornsögur, lesin blöð og
sagðar þjóðsögur, en kvöldvökur
voru víða einu tækifæri fólks til
að komast í snertingu við bók-
menntir. Einnig voru oft kveðnar
rímur eða kveðist á. Á kvöldvök-
unum lifði menningararfurinn
þegar þjóðsögurnar sem gengu
frá manni til manns voru fluttar
og lærðar af næstu kynslóð.
Góðir sögumenn færðu sögurnar
í lifandi búning og kenndu ekki
bara texta sagnanna heldur einn-
ig frásagnartæknina. Sú menn-
ing sem baðstofan geymdi og
lifnaði við í vetrarmyrkrinu varð-
veitti ekki aðeins munnlegan arf
fortíðar, hún fóstraði einnig þá
sköpunargáfu sem braust síðar út
í bókmenntaverkum og er enn eitt
af höfuðeinkennum þjóðarinnar.
Endalok kvöldvökunnar
Eftir því sem þéttbýlið óx á
kostnað sveitanna, fólki fækkaði
á bæjum og vinnuálag minnk-
aði hætti að vera þörf fyrir
kvöldvökur. Þær lögðust smám
saman af með baðstofulífinu og
gamla sveitasamfélaginu. Fram-
farir og aukin velmegun minnk-
uðu þörfina fyrir kvöldvinnu, og
útvarp og síðar sjónvarp tóku
við sem skemmtiefni. Stærri og
betri húsakynni urðu til þess að
fólk fjarlægðist hvert annað inni
á heimilunum og smám saman
hvarf sú kynslóð sem ólst upp í
baðstofum. Þó gamla kvöld vakan
hafi lagst af vegna framfara
og fæstir vildu vera án þeirra
nútímaþæginda sem hafa komið
í staðinn þá er ljóst að vökurnar
voru gæðastundir þar sem fólk
kom saman, lærði, lék og skemmti
hvert öðru um leið og það
hjálpaðist að við heimilisverkin.
Þegar minnst er á kvöld-vökur nú til dags þá dettur flestum í hug skipulögð kvöld skemmt-un barna eða ung-linga, gjarnan í grunn-
skólum eða sumarbúðum, þar sem
skemmtiatriði eru flutt, drauga-
sögur sagðar og farið í leiki.
Nútímakvöldvakan felst yfirleitt í
því að snæða snakk, svolgra í sig
svaladrykkjum og skemmta sér
fram yfir háttatíma ásamt öðrum
börnum undir leiðsögn og vökulum
augum kennara eða gæslumanna.
Nákvæm dagskrá er samin, öll
atriði æfð og að lokum er tímasetn-
ing valin gaumgæfilega og kynnt
með löngum fyrir vara svo kvöld-
vakan stangist ekki á við aðrar
skemmtanir eða vinsælasta sjón-
varpsefnið.
Óhætt er að segja að hug takið
kvöldvaka hafi breytt allverulega
um svip á innan við einum manns-
aldri, en kvöldvökur allólíkar áður-
nefndum skemmtunum voru fastur
liður á flestum heimilum áður fyrr
og héldust sums staðar fram á síð-
ustu öld. Kvöldvökur voru vissu-
lega ekki leiðindatími, en þær voru
fyrst og fremst vinnutími. Fyrir
tíma raflýsingar kallaðist það
kvöldvaka þegar fólk kom saman
og vakti við kertaljós eða olíu-
lampa í myrkrinu og sinnti mikil-
vægum heimilisstörfum, á þeim
árstíma þegar dagsljósið nægði
ekki til að komast yfir öll verk.
Hófust þegar dagin tók að stytta
Í meira en hálfa öld hefur þjóð-
háttadeild Þjóðminjasafns Íslands
sent út spurningalista um ýmis
málefni og árið 1962 var óskað
eftir upplýsingum um kvöldvök-
ur og hvernig þær fóru fram. Í
svörunum kennir ýmissa grasa
og má þar finna nokkuð ítar legar
lýsingar á heimilishefð sem var
afar útbreidd á sveitabæjum og
hafði tíðkast um aldir áður en
hún lagðist af í byrjun 20. aldar.
Í frásögnum svarenda sem oft-
ast minnast kvöldvakanna frá
því þeir voru börn að aldri, má
skyggnast inn í heim sem er bæði
forn og frumstæður, en jafnframt
svo nálægt í tíma að sé litið aftur
má næstum teygja sig í hann og
snerta.
Hefðbundnar kvöldvökur hófust
yfirleitt að haustinu þegar daginn
tók að stytta þannig að kveikja
þurfti vinnuljós á kvöldin og var þá
gjarnan talað um að setjast að eða
að kveikja. Eftir að sláturtíð lauk á
haustin tók ullarvinnan við og sat
þá fólk inni og kembdi ull, spann,
óf vaðmál og prjónaði föt, en verk-
efnin voru bæði mörg og tíma-
frek. Vökunum lauk svo á vorin
þegar daginn tók aftur að lengja.
Þær vinnustundir sem bættust við
sólarhringinn með kvöldvökunum
voru dýrmætar á sveitaheimilun-
um, en þær voru ekki síður mikil-
vægar samverustundir heimilis-
fólksins þar sem allir komu saman
í baðstofunni, hjálpuðust að við
ýmis störf og skemmtu sér við lest-
ur og leiki. Hinar árstíðabundnu
vökur í vetrar myrkrinu höfðu því
einnig það hlutverk að létta fólki
lundina yfir dimmustu mánuðina.
Vinna og skemmtun í rökkrinu
Á kvöldvökunum höfðu allir
sín verk að vinna og börn höfðu
ekki síður hlutverki að gegna en
þeir fullorðnu. Í harðri lífsbar-
áttu skipti máli að börnum væri
snemma kennt að vinna og börn
niður í fimm til sex ára aldur
voru vanin við vinnu, yfirleitt
létta ullarvinnu og prjónaskap
til að byrja með. Smátt og smátt
breyttust verkin og jukust með
aldri barnanna og fólst í þeim sú
þjálfun og lærdómur sem nauð-
synlegur var til að þau gætu tekið
við búrekstrinum einhvern dag-
inn. Enginn vinnukraftur mátti
vera ónotaður, fjölbreytt verkleg
kunnátta var álitin lífsskilyrði og
börnum því fyrir bestu að venjast
sem fyrst að taka þátt í flestum
eða öllum störfum sem unnin
voru á heimilinu eftir því sem
kraftar þeirra leyfðu. Árangur-
inn var sá að um fermingu voru
flest börn fær til allrar vinnu sem
á heimilinu var unnin. Þrátt fyrir
að nokkur kynjaskipting væri á
störfum þá lærðu stúlkur yfir-
leitt líka karlastörf og drengir
kvennastörf og voru prjónaskap-
ur og vefnaður til dæmis ekki
síður karlmannsverk. Enda hefði
varla gengið að reka heimili þar
sem hætta var á að fólki félli ein-
falt verk úr hendi vegna kunn-
áttuleysis.
Auk þjálfunar í bústörfum var
börnum einnig kennt að lesa og
skrifa heima við og á vetrum fór
sú fræðsla fram á kvöld vökunum.
Yfirleitt hófst kennslan um 5-7
ára aldur og voru allt fram á síð-
ustu öld til dæmi þess að börn
Leikur og
vinna við
olíulampa
Þegar rökkva tekur og margar fjölskyldur eiga
samverustundir fyrir framan sjónvarpið, er ekki
úr vegi að rifja upp hvernig fólk nýtti vetrar-
kvöldin áður fyrr. Allt fram á síðustu öld lifðu
aldagamlir heimilishættir frá því fyrir tíma raf-
magnslýsingar og fjöldaframleiddrar afþreyingar.
KVÖLDVAKA Á SVEITAHEIMILI Húsbóndinn skemmtir fólki með lestri meðan vetrarverkin eru unnin. Heimilisfólk á Víðum í
Reykjadal. MYND/LJÓSMYNDASAFN REYKJAVÍKUR
KVÖLDVAKA Í KERLINGARFJÖLLUM Skemmtun með söng og dansi þar sem lífs-
baráttan er víðs fjarri.
Þrátt fyrir kynja-
skiptingu á störfum þá
lærðu stúlkur yfirleitt líka
karla störf og drengir
kvennastörf.
Þrátt fyrir að vinna og
nám hafi skipað stærstan
sess í kvöldverkum barna
þá var kvöldvakan ekki
síður tími fyrir leiki og lýsir
fjölbreytni leikjanna hug-
vitssemi barnanna við að
nýta umhverfið og ekki síst
rökkrið til skemmtunar. Í
spurningaskrám Þjóðmiðja-
safnsins er skemmtilegt að
sjá hversu margir þeirra
leikja sem börn í dag þekkja
voru almennir meðal barna
fæddra á 19. öld, en margir
fleiri hafa fallið í gleymsku
og eflaust væri gaman að
rifja þá upp á kvöldvökum
nútímans. Hér fylgja dæmi:
HUGVITSSEMI BARNA VIÐ AÐ NÝTA UMHVERFIÐ KEMUR GLÖGGT Í LJÓS Í FJÖLBREYTILEIKA KVÖLDVÖKULEIKJA