Læknablaðið - 15.01.1996, Síða 102

80
íðorðasafn lækna 73
Röntgenfræði
í síðasta pistli var rætt nokk-
uð um stefnu Orðanefndar
læknafélaganna varðandi nafn-
heiti (eponym), fræðiheiti dreg-
in af nafni, oftast nafni þess
manns sem fyrstur lýsti fyrir-
bærinu. Gert er ráð fyrir að er-
lenda nafnið verði ritað með
stórum staf og sínum upphaf-
lega rithætti og að oftast fylgi
eignarfalls-„s“. Stundum gerist
það þó að nafnheiti er algjör-
lega innlimað í fræðimálið og
tapar bæði stóra stafnum og
eignarfallinu. Meðal nafnheita,
sem náð hafa slíkri fótfestu í ís-
lensku máli, eru þau sem dregin
eru af nafni þýska eðlisfræð-
ingsins Wilhelm Röntgen, svo
sem í orðunum röntgengeisli, og
röntgenmynd. Enskar og amer-
ískar læknisfræðiorðabækur
vísa þó gjarnan í heiti sem hefj-
ast á radio- í stað roentgen- og
telja þau heppilegri. Nefna má
radiology, radiologist og ra-
diography. Radius er latneskt
orð sem merkir stafur, stika,
teinn eða geisli. íðorðasafn
lækna hefur að nokkru farið bil
beggja og birtir til dæmis öll
uppflettiorðin roentgenogram,
radiogram, roentgenograph og
radiograph, en vísar í radio-
graph sem heppilegasta heitið
og gefur þar íslensku þýðinguna
röntgenmynd. Ljóst er þó að
orðhlutarnir radio- og roent-
gen- eru ekki sömu merkingar,
sá fyrri er víðtækari og getur vís-
að til fleiri geisla en röntgen-
geisla. Vera má því að tímabært
sé orðið að endurskoða og sam-
ræma ýmis heiti í röntgenfræði.
Geislafræði
Vekja má athygli á því að
fræðgreinin radiology er í íð-
orðasafninu einungis nefnd
geislalæknisfræði. Margar er-
lendar læknisfræðiorðabækur
gera hins vegar grein fyrir því að
heitið radiology megi annars
vegar nota um þá grein eðlis-
fræði sem nefna má geislaeðlis-
fræði og hins vegar um þá grein
læknisfræði sem nefnd er á ís-
lensku geislalæknisfræði eða
röntgenlæknisfræði. Bein orð-
hlutaþýðing á radiology er þó
geislafræði, sem ef til vill ber þá
að nota sem yfirheiti, þannig að
geislafræði megi skipta í geisla-
eðlisfræði, geislalæknisfræði og
fleiri undirgreinar. Rétt er einn-
ig að vekja athygli á þýðingum
íðorðasafnsins á heitunum
radiologist, geislalæknir, og
radiographer, röntgentæknir.
Petta er gert í samræmi við skil-
greiningar erlendra læknis-
fræðiorðabóka. Radiologist er
lœknir, sem hlotið hefur þjálfun
í notkun geisla við greiningu og
meðferð sjúkdóma, en ra-
diographer er tœknifrœðingur,
sem hefur hlotið þjálfun í að-
ferðum geislagreiningar, sér-
staklega röntgenmyndatöku.
Heitið röntgenlæknir kemur
hins vegar ekki fyrir í Iðorða-
safninu, enda er ljóst að orð-
hlutinn röntgen- er ekki lengur
fullnægjandi samheiti á verk-
sviðum geislalæknisfræðinnar,
því að sumar greiningaraðferðir
hennar byggja ekki á notkun
röntgengeisla. Nefna má óm-
skoðun (sonographia, echogra-
phia) og segulskoðun (magnetic
resonance imaging).
Wilhelm K. Röntgen
Ekki er úr vegi að rifja upp
nokkur söguleg atriði vegna 100
ára afmælis röntgenfræðinnar.
Wilhelm Konrad Röntgen
LÆKNABLAÐIÐ 1996; 82
(1845-1923) var þýskur eðlis-
fræðingur og prófessor við
eðlisfræðideild háskólans í
Wiirzburg þegar hann fann
geislana sem eftir honum eru
nefndir. Hann hafði unnið að
tilraunum á rafleiðslu í loft-
tæmdu rými og af tilviljun kom-
ið auga á að tækið, sem hann
notaði, varpaði frá sér ósýnileg-
um geislum sem þó höfðu áhrif
á ljósmyndaplötu eins og sýni-
legt ljós og framkölluðu flúr-
skímu (fluoresence) eins og út-
fjólublátt ljós. Þessi uppgötvun
varð til þess að hann gerði
skipulegar og ítarlegar tilraunir
á hegðun geislanna. Pær sýndu
að geislarnir hegðuðu sér öðru
vísi en ljósgeislar, meðal annars
brotnuðu þeir ekki í prisma og
gengu auðveldlega í gegnum
flest ljósþétt efni. Þessar til-
raunir prófessors Röntgens
urðu til þess að hann kom auga
á það að geislana var hægt að
nota til að gera skuggamyndir af
misþéttum hlutum, svo sem af
mjúkvefjum og beinum í útlim-
um manna. Sjálfur nefndi hann
geislana X-Strahlen (X-rays),
en þegar hann hafði kynnt nið-
urstöður sínar á fundi í vísinda-
félaginu í Wúrzburg þann 28.
desember 1895, ákvað félagið
með atkvæðagreiðslu að þessir
nýfundnu geislar skyldu kallað-
ir Röntgen-geislar. Wilhelm K.
Röntgen fékk Nóbelsverðlaun í
eðlisfræði fyrir uppgötvun sína,
þegar þau voru veitt í fyrsta sinn
árið 1901. Allt fram til ársins
1975 var mælieiningin röntgen
notuð til að gefa til kynna magn
geislunar.
Jóhann Heiðar Jóhannsson