Læknablaðið - 15.09.1998, Síða 65

LÆKNABLAÐIÐ 1998; 84
681
Jón Ólafur ísberg, Örn Bjarnason
Tungutak í læknisfræði
Hlutverk vísindanna hafði
löngum verið að skilja og
leiða í ljós tilgang guðs með
sköpunarverkinu en á 17. öld
mótaðist ný skoðun á alheim-
inum og umhverfinu, tengsl-
um manns og náttúru og síðast
en ekki síst manninum sjálf-
um. í læknisfræðinni komu
nýjungar einna skýrast fram
með niðurstöðum Williams
Harveys á fyrri hluta 17. aldar
en hann sýndi fram á hringrás
blóðsins og að það væri hjart-
að sem dældi því um líkam-
ann. Maðurinn var orðinn að
vél án afskipta umhverfis og
almættis. Á síðari hluta 17.
aldar kom út fyrsta rit Syden-
hams læknis í London þar sem
því er lýst hvernig sjúkdómur
er greindur á rökvísan hátt.
Hann setti fram verufræðilega
sjúkdómskenningu og sagði
að til væru afmarkaðir sjúk-
dómar og að þeir birtust í
sjúklingum sem dæmigerð
framvinda einkenna og teikna.
Þessi skilgreining varð grunn-
ur klínískrar nútímalæknis-
fræði en þar sem orsakir sjúk-
dóma voru ekki þekktar
byggðist sjúkdómaflokkunin á
klínískum heilkennum (1).
Hin mikla framfarahyggja
og nytsemdarstefna, sem verið
hefur ríkjandi allt frá miðri
18. öld og felst einkum í þeirri
Grein þessi var upphaflega samin sem
fyrirlestur á ráðstefnunni Málstefna Is-
lendinga 1700-1850 sem haldin var á
vegum Félags um átjándu aldar fræði 17.
janúar 1998.
vissu að framfarabrautin verði
einungis farin á forsendum
lögmálahyggju vísindanna,
leiddi til grundvallarbreytinga
í heilbrigðismálum. Ekki að-
eins vegna framþróunar vís-
indanna heldur einnig vegna
afstöðu vísindamanna til al-
mennings (2). Áhugi á holl-
ustuháttum í daglegu lífi og
umhverfi fólks og heilsufars-
legum ráðstöfunum af ýms-
um toga efldist í mörgum ríkj-
um og forvarnir urðu hluti af
opinberri stefnu stjórnvalda.
Alþýðlegar bækur um læknis-
fræði náðu mikilli útbreiðslu
og fólk varð upplýstara en áð-
ur um hvað væri æskilegt að
gera til að forðast sjúkdóma
og lifa heilbrigðu lífi. Smit-
valdar voru ekki þekktir en
einangrun sjúkra var beitt með
góðum árangri og almennt
hreinlæti fór vaxandi.
Bætt ástand heilbrigðismála
meðal almennings á seinni
hluta 18. aldar og á 19. öld
kemur gleggst fram í minni
ungbarnadauða og takmörkun
farsótta. Að hluta til má rekja
þetta bætta ástand til lækna og
aðgerða þeirra, einkum hvað
varðar fræðslu, en einnig til
bólusetningar gegn bólusótt
og annarra stjórnvaldsað-
gerða. Að töluverðu leyti er
orsakanna að leita í hinu fé-
lagslega og efnahagslega um-
hverfi á 19. öld en þá fór hag-
ur manna almennt séð mjög
batnandi frá því áður hafði
verið vegna iðnbyltingarinnar
(3).
í löndum Danakonungs var
mótuð opinber stefna í heil-
brigðismálum um miðja 18.
öld. Hér á landi var skipaður
landlæknir árið 1760 og hér-
aðslæknar á næstu áratugum
þannig að um aldamótin 1800
voru sex læknar í landinu.
Hlutverk læknanna var auð-
vitað að lækna fólk en úrræði
þeirra til þess voru fá og þess
vegna skipti fræðsla um sjúk-
dóma, næringu og aðbúnað
sennilega meira máli. Til þess
að ná til fólks verður að koma
upplýsingunum til þess á máli
sem það skilur og á þann hátt
að það meðtaki þær. Varðandi
almennan aðbúnað er það
auðvelt en hvemig á að út-
skýra sjúkdóma fyrir fólki
með nýjum nöfnum og tilvís-
an í sjúkdómsgreiningu sem
byggir á þekkingu í líffæra-
fræði? Þótt menn gerðu grein-
armun á sumum sjúkdómum
þá einblíndu þeir frekar á líf-
færið sem þeir töldu sjúkdóm-
inn hafa aðsetur í, miðað við
líffæraþekkingu þess tíma, en
á eðli veikinnar og þetta skýrir
meðal annars heiti og samheiti
ýmissa sjúkdóma fyrr á tímum
(4). Ágætt dæmi um þetta er
lýsing Sveins Pálssonar á gulu
en hún var ýmist kölluð lifrar-
gula, miltisgula, magagula
eða nýrnagula en hefur líkleg-
ast verið sullaveiki (5).
íslenskun
læknisfræðiheita
Fyrstur manna hér á landi til
að gefa út rit á íslensku um