Læknablaðið - 15.09.1998, Síða 66

682
LÆKNABLAÐIÐ 1998; 84
læknisfræði var Þórður Skál-
holtsbiskup Þorláksson (1639-
1697). Þetta eru hinar svoköll-
uðu Rímbækur en þær eru báð-
ar þýðingar á erlendum bókum
og þar kemur ekki fram nein
sérstök innlend þekking heldur
gamaldags vísindi sem gengið
höfðu um aldir og voru á fall-
anda fæti (6). Útgáfa íslenskra
lækningabóka hefst ekki fyrr
en áhrifa upplýsingarinnar fer
að gæta í íslensku samfélagi á
síðari hluta 18. aldar. I tímariti
Lærdómslistafélagsins birtust
alls 10 greinar um heilbrigðis-
mál á árunum 1784-1798, sem
voru rúm 13% alls efnis tíma-
ritsins, en segja má að rit Jóns
Péturssonar, Stutt aagrip umm
icktsyke frá árinu 1782 og
Lœknínga Bók fyrir almúga
sem kom út árið 1834 marki
upphafi og endi þessa upp-
lýsingartíma á sviði heilbrigð-
ismála (7). Fyrir þann tíma er
til merkilegt handrit Medicina
Practica eftir Jón Magnússon
(1662-1738) frá árinu 1725
sem markar tímamót í sögu
læknislistarinnar hérlendis (8).
í þessu handriti er í fyrsta sinn
fjallað um mannslíkamann,
sjúkdóma og læknisvisku á
þann hátt að hægt er að tengja
það hugtakinu raunlækningar.
Handritið fjallar annars vegar
um byggingu líkamans og hins
vegar um ýmsa sjúkdóma og
ráð við þeim. Æðakerfinu er til
dæmis lýst á nákvæman hátt
og eftir nýjustu visku og einnig
fjallað um nokkra sjúkdóma
sem hafa íslensk nöfn, þeir
skilgreindir og stundum sagt
hvað sé til ráða. Þetta mun vera
í fyrsta sinn sem slíkt er gert og
má því gera ráð fyrir að sjúk-
dómsheitin séu lýsandi fyrir
einkenni sjúkdómsins. Þótt
þetta handrit marki þannig
ákveðin tímamót er hins vegar
óvíst hvort það hefur haft ein-
hver áhrif á lækniskunnáttu
eða orðanotkun um sjúkdóma
hér á landi.
I níunda og 10. árgangi
tímarits Lærdómslistafélags-
ins birtist grein eftir Svein
Pálsson lækni (1762-1840),
Registr yfir Islenzk Sjúk-
dómanöfn og er hún tvímæla-
laust ein merkilegasta ritsmíð
upplýsingartímans um heil-
brigðismál (9). í ritgerðinni
eru nefndir fjölmargir sjúk-
dómar og þeim gefin íslensk
nöfn. Reynt er að greina á
milli sjúkdóma, skýra ein-
kenni þeirra og orsök en þótt
ekki séu gefin nein ráð til
lækninga þá kemur kunnátta
Sveins í fræðununt vel fram.
Sveinn segir í formála að
Jón Sveinsson landlæknir hafi
leitast við að upplýsa fólk um
læknisfræði með því að rita
um landfarsótt í rit félagsins
(10). „En eigi má undra þótt
múga manns falli ei rit það
svo auðskilið sem til er ætlast
þar til útheimtist greinilegt
skynbragð á byggingarmáta
og náttúrukraftaskýrslu mann-
legs líkama (Anatomia et
Physiologia) sem og hinni al-
mennu sjúkdómafræði (Patho-
logia generali)“. Þrátt fyrir
þetta ræðst Sveinn í að skrifa
registur yfir íslensk sjúkdóma-
nöfn enda sé slíkt registur til
yfir íslensk fugla- og fiska-
nöfn og „hver vill þá amast
við einu yfir sjúkdómanöfnin
er hefur hið sama augnamið
og tilgang, nefnilega uppörv-
an annarra að rita og í ljósi
láta þanka sína og lærdóm um
einhverja grein í þessu svo
mjög víða efni“ (11).
Tilganginn með registrinu
segir Sveinn vera:
„1) Að sýna svo langt sem
þetta tekur orðríki hinnar ís-
lensku tungu er einna mest
lætur sig í ljósi í mennt þessari
fremur öðrum. Samt að ávísa
að velflestir ef ei allir þeir
sjúkdómar hverjum í íslensku
máli er ei nafn gefið, séu ann-
að hvort innleiddir þangað af
útlenskum, ellegar næsta sjald-
gæfir í landinu og kviknaðir á
nýjari tíðuin við ein og önnur
tækifæri.
2) Koma í veg fyrir að því
leyti er í mínu valdi stendur að
ekki séu innleidd nýsmíðuð
nöfn í stað hinna görnlu er
brúkuð hafa verið og eru enn
nú víðast um landið ef þessi
útlista eðli sjúkdómsins eins
vel og hin.
3) Leitast við að gefa
hverju sjúkdómskyni og teg-
und sitt vissa óhvikula nafn
(terminum fixum) er nægja
mætti til að greina eitt frá öðru
bæri svo til að nokkur fýsti að
rita fullkomið lærdómssam-
hengi (systema) í læknislist-
inni á íslenska tungu síðar
meir. Hversu sem mér hefur
tekist þessu að fullnægja
hugga ég mig við að viðleitnin
er engum bönnuð.
Það er alkunna hversu smá-
smugulega hinir gömlu og
hvað meira er þeir miklu
menn Sauwage, Linné og
Vogel (12), hafa aðgreint og
nafngefið sjúkdómana svo
sem væru þeir allir af svo
ólíku eðli og þess vegna
skipað þeim í svo ntarga
flokka, raðir, kynferði og
tegundir (Classes, ordines,
genera et Species). Hafa
yngstu læknar nú á vorum
tíðum fyrir sjónir leitt að mörg
krankdæmi er þessir lærðu
menn aðskildu með sérlegum
nöfnum eru verulega eitt og
hið sama og mismun þeirra
leiðir einungis af ýmsum
innvortis eða útvortis tilfall-
andi orsökum. Hér á mót hafa
Islendingar mjög lítið hirt um
að nafngreina tegundir
sjúkdómanna en í þess stað
brúkað mörg samnefni til eins
og hins sama sjúkleika og