Sagnir - 01.06.2003, Blaðsíða 9

ÞEGAR KVIKMYNDIN KOMST A LEGG
♦ ♦ Aðstæður islenskrar kvikmyndagerðarfyrir 1978 ♦ ♦
Islendingar fóru fyrst að taka kvikmyndir í upphafi 20. aldar4,
en það verður seint sagt að hér hafi verið um auðugan garð að
gresja í þeim efnum ffamundir 8. áratuginn. Erlendur Sveinsson
lýsti þessum tíma sem löngum formála „hinnar raunverulegu
kvikmyndasögu“.5 Ekki er fullljóst hvenær hugtakið vor var
fyrst notað til að lýsa gróskunni í íslenskri kvikmyndagerð en
hugsanlega er það í háfleygri grein Ólafs M. Jóhannessonar um
myndina Land og synir, sem birtist í Morgunblaðinu árið 1980:
„Og nú er komið vor á íslandi, hvorki meira né minna en ný
listgrein er að fæðast á íslandi."6 Það er því ljóst að árið 1980 var
sú tilfinning farin að skila sér til íslenskra kvikmyndaáhorfenda að
nýir tímar væru í vændum.
Framfarir í íslenskri kvikmyndagerð má rekja til
tilkomu Sjónvarpsins árið 1966, en þar öðluðust ýmsir
kvikmyndagerðarmenn sína fýrstu reynslu í „bransanum“.7
Fljótlega hófst Sjónvarpið handa við gerð sjónvarpsleikrita þar
sem unnið var eftir heldur frumstæðum skilyrðum og taka þurfti
verkin upp í heild sinni í einni töku. I byijun 8. áratugarins var
byrjað að taka upp leikrit utan myndvers. Nokkuð var um gerð
heimildarmynda en þeir sem létu helst að sér kveða í sjálfstæðri
kvikmyndagerð voru Þorgeir Þorgeirson og Reynir Oddsson.
Vísir að stétt kvikmyndagerðarmanna tók að myndast um
miðjan 8. áratuginn þegar hópur fólks sem hafði farið utan til
þess að læra kvikmyndagerð snéri aftur heim og má þar helsta
nefna Ágúst Guðmundsson, Hrafn Gunnlaugsson, Þorstein
Jónsson og Þráin Bertelsson.8 Sumir hinna faglærðu hófu störf
hjá Sjónvarpinu. Það eitt að hópur fólks hafi verið tilbúinn að
halda í fjár- og tímafrek nám erlendis með það að markrmði að
geta starfað við fagið hérlendis, speglar vissulega þann uppgang
sem var að gera vart við sig í íslenskum kvikmyndaiðnaði.
Um hríð höfðu kvikmyndagerðarmenn, sem og áhugamenn
um kvikmyndir, þrýst á stjórnvöld að kvikmyndin nyti sömu
viðurkenningar og aðrar listir og sambærilegra styrkveitinga. I
þeim efnum náðist árangur árið 1972 þegar Menningarsjóður
hóf að veita styrki í litlum mæli til kvikmyndagerðarmanna.
Sá styrkur svaraði þó ekki til nema um það bil tíunda hluta
af kostnaði við gerð heimildarmyndar.9 Þegar aðsóknartölur
kvikmyndahúsa á tímabilinu eru kannaðar kemur í ljós að
bíóáhugi landsmanna var mikill; á árunum 1976-1980 var fjöldi
íslendinga 220.918 - 229.187.10 Á sama timabili fóru 2.382.200
íslendingar í bíó á ári hveiju.11 Hér var því fijór jarðvegur fýrir
bíómenningu sem stjórnvöld lögðu litla rækt við.
Árið 1978 dregur til tíðinda. Fyrst skal nefna að þá er
Kvikmyndahátíð Reykjavíkur haldin í fýrsta skipti, en hún
var haldin á vegum Listahátíðar þar sem mönnum fannst árið
áður að „kvikmyndinni væri ekki sýndur sá sómi sem skyldi
af ráðamönnum í listalífi né á öðrum vettvangi“.12 Auk þess
lá fýrir vilyrði Vilhjálms Hjálmarssonar, menntamálaráðherra,
þess efnis að fljótlega yrði stofnun sérstaks kvikmyndasjóðs leidd
í lög.13 Það er þó ljóst af orðum blaðamanns Morgunblaðsins
1 tilefni setningar hátíðarinnar að slíkum loforðum var tekið
með fýrirvara: „Og flestir töluðu jú fjálglega um lítið sem ekki
neitt rétt eins og venja er undir kringumstæðum sem þessum.
Menntamálaráðherra lofaði jú (eða svona allt að því) auknum
ríkisstyrk til handa kvikmyndagerðannönnum."14
Kvikmyndahátíðin stóð yfir í tíu daga en alls sáu rúmlega
tuttugu þúsund manns þær þijátíu myndir sem sýndar voru, þar
af átta íslenskar. Efnt var til keppni milli íslensku myndanna
og í dómnefnd sat meðal annars þýski leikstjórinn Wim
Wenders en hann reyndist hvalreki á fjörur íslenskra
kvikmyndagerðarmanna. I orðsendingu frá honum sem
birtist í dagblöðum hérlendis, hvatti hann íslensk stjórnvöld
og alla þá sem ítök höfðu, að íhuga alla möguleika til
samvinnu milli sjónvarps, innlendrar kvikmyndagerðar
og aðstoðar ríkisins. Ennfremur tók hann fram að „jafnvel
í Þýzkalandi er það hið sameinaða átak sem hefur gert
tilveru og vöxt hinnar nýju þýzku kvikmyndagerðar
mögulega."15
Kvikmyndahátíðin 1978 er ekki aðeins merkileg
að því leyti að hún var sú fýrsta sinnar tegundar á Islandi,
heldur einnig fýrir það að á henni sást berlega að mikill
áhugi var fýrir listrænni kvikmyndagerð hérlendis.
Aukinheldur má nefna að á hátíðinni voru þremur
ungum kvikmyndagerðarmönnum veitt verðlaun, en
þeir áttu það allir sameiginlegt að vera af nýrri kynslóð
menntaðra kvikmyndagerðarmanna, og allir gerðu þeir
kvikmynd í fullri lengd eftir að hafa fengið framlag frá
Kvikmyndasjóði á næstu árum. Ágústi Guðmundssyni
var á hátíðinni úthlutaður styrkur úr Menningarsjóði, sem
veittur var í síðasta sinn við þetta tilefni, fýrir handrit sitt að
stuttmyndinni Lítilli þúfu (hún vann til fýrstu verðlauna á
kvikmyndahátíðinni árið eftir).16 Annað sætið í keppninni
hreppti Hrafn Gunnlaugsson fýrir mynd sína, Lilju, byggða
á samnefndri smásögu Halldórs Laxness. Fyrstu verðlaun
hlaut Þorsteinn Jónsson fýrir heimildarmyndina Bónda.
Tilkoma Ágústs, Hrafns og Þorsteins ber þess vitni
að líf var að færast í kvikmyndageirann íslenska en það var
þó veikburða enn, til dæmis nefndi Wim Wenders það í
áðurnefndri orðsendingu sinni að sér þætti aðeins þijár af
íslensku myndunum átta boðlegar.17 Það verður þó ekki
ffamhjá því horft að tilkoma fólks eins og verðlaunahafanna
þriggja var boðberi nýrra tíma; ekki var langt um liðið
síðan menn sem fóru til útlanda til að læra kvikmyndagerð
þóttu „ekki hafa nægilega trausta jarðtengingu“.18 Nú voru
aðrir tímar og kvikmyndalistinni óx ásmegin; aðeins átti
eftir að reka smiðshöggið á þróunina, það er að segja að
hefja reglulega framleiðslu á kvikmyndum.
♦ ♦ Stofnun Kvikmyndasjóðs íslands ♦ ♦
Þótt Kvikmyndasjóður Islands hafi ekki verið stofnaður
með lögunr fýrr en árið 1978 hafði málið verið í deiglunni
á Alþingi síðan um miðjan 8. áratuginn. Fyrir þann tíma
hafði áhugi stjómmálamanna fremur verið í orði en á
borði. Reynir Oddsson sagði í því samhengi að ráðamenn
væm „hlynntir kvikmyndum ... en þá vantar trúna á
kvikmyndagerðarmenn. “19
Anð 1975 var loks lagt fram frumvarp þess efnis að
stofna skyldi sérstakan kvikmyndasjóð og kvikmyndasafn.20
Ragnar Arnalds, þingmaður Alþýðubandalagsins sem þá
var í stjórnarandstöðu, samdi frumvarpið og flutti en fékk
þijá meðflutningsmenn úr hinum þingflokkunum. Kjami
ffumvarpsins var sá að stofna skyldi kvikmyndasjóð sem
hefði það hlutverk að styrkja íslenska kvikmyndagerð með
beinum fjárstyrkjum, lánum, ábyrgðum og verðlaunum.
Lán og ábyrgðir til höfunda áttu að nema allt að 80% af
SAGNIR 7