Sagnir - 01.06.2003, Blaðsíða 15

FÓSTUREYÐINGAR í ÍSLENSKRI LÖGGJÖF
♦ ♦ Femítiískar stefnur ♦ ♦
Femínískir fræðimenn sem og kvenréttindafólk almennt
hafa síðustu 100 árin leitast við að finna orsök undirokunar
kvenna. Nokkrar stefnur hafa komið fram, svo sem frjálslyndur
femínismi, marxískur eða sósíalískur femínismi sem og mikill
áhugi á sálgreiningu og kenningum henni tengdri.2 I seinni tíð
hafa þessar stefnur og kenningar blandast enda hæpið og ekki í
takt við ríkjandi strauma í vísindunum, að orsakanna sé að leita á
einum afmörkuðum stað. Við lifum ekki í einsleitu samfélagi og
þrátt fyrir hnattvæðingu síðustu áratuga, er völdum og lífsgæðum
enn mjög misskipt.
Kyn og kyngervi
Þrátt fyrir hinar ýmsu stefnur eiga flestir fræðimenn það sammerkt
að mikil áhersla er lögð á aðgreiningu líffræðilegs kyns (e. sex)
annars vegar og kyngervis (e. gender) hins vegar í kenningum.
Kyn er talið afmarkast af líffræðinni. Kyngervi hvers og eins er
hins vegar félagslega ákvarðað.3 Með því að benda á hve hverfular
hugmyndir um viðeigandi hegðun kvenna og karla eru, er komist
fram hjá líffræðilegri nauðhyggju og þar með óumbreytanlegu
hlutverki og hlutskipti kvenna og karla. Líffræðileg nauðhyggja
eða eðlishyggja birtist m.a. í hugmyndum um „eðli“ kvenna
og karla. Með því að afbyggja slíkar hugmyndir og benda á
félagslega mótun þeirra með hugtakið kyngervi að vopni má oft
sjá á bak við tjöldin. Sagnfræðingurinn Joan Wallach Scott hefur
lagt til að kyngervi (e. gender) verði notað sem greiningartæki í
sögu. Kenning hennar felur í sér þá skilgreiningu að kyngervi
sé félagslega mótað en jafnframt ein helsta leiðin til að benda
á valdasamhengi og -árekstra.4 Sú hugmynd sem verður ofan á
hveiju sinni um „rétt” kyngervi komi aldrei áreynslulaust upp á
yfirborðið, undir henni séu aðrar hugmyndir og skoðanir sem
orðið hafa að láta undan siga. Um árekstra og átök sé ævinlega
að ræða. Þrátt fyrir að ég tileinki mér ekki aðferðir hennar og
kenningar út í ystu æsar verður hugmyndin um valdaátök aldrei
langt undan í orðræðugreiningunni. Sú hugmynd að umræður
á Alþingi um fóstureyðingar hafi í raun snúist um annað og
meira og að þær endurspegli að miklu leyti andstæðar skoðanir
á hlutverki og hegðun kynjanna - það er hvemig kyngervið ætti
að vera.
Móðurhlutverkið - draumur hverrar kotiu?
Líffræði kvenna felur í sér þá staðreynd að við réttar aðstæður,
með vissri hjálp frá karli, fijóvgast egg í legi hennar sem síðan
getur vaxið þar og dafnað, orðið að fóstri og jafnvel fæðst í
heiminn sem nýr einstakhngur. í menningu okkar felast hins
vegar að auki þijár hugmyndir um „eðli“ kvenna. Allar konur
hafa líffræðilega þörf fyrir að geta og ganga með bam. Þessi
þörf er forstig þess að langa til að næra bam. Hæfileikar þeir
og kunnátta sem nauðsynleg em til að annast ungabarn spretta
ffam hjá konum strax eftir fæðingu án þess að frekari þjálfunar sé
þörf.5 Kona sem ekki á bam er því að einhveiju leyti ófullkomin
og „kvenleiki" hennar ekki þroskaður til fulls. Þær konur sem
velja það að vera barnlausar þykja sérvitrar og skrítnar. Gífurlegar
þjóðfélagsbreytingar hafa orðið til þess að konur takast á við mörg
hlutverk í sínu lífi og er móðurhlutverkið aðeins eitt þeirra. En
hugmyndin um móðurhlutverkið, sem virðist að mörgu leyti
aldrei hafa verið raunhæf, hefúr lítið breyst.6
♦ ♦ Stutt sögulegt yfirlit ♦ ♦
Það var ekki fýrr en með hegningarlögunum árið 1869 sem
fýrst er minnst á fóstureyðingar í íslenskri löggjöf. Þar með
vom þær bannaðar með lögum á Islandi. Kona sem
... deyðir fóstur eða nýfætt bam sitt vísvitandi
er dæmd í 2 - 12 ára hegningarvinnu. Hafi hún
á meðgöngu ásett sér að deyða barnið og síðan
látið af þvi verða þýðir það hegningarvinnu í
að minnsta kosti 4 ár eða jafnvel fýrir lífstíð.
Sama dóm hlýtur sá sem hjálpar móður, að
vilja hennar, við að eyða fóstri, en þyngri
dóm hafi verknaðurinn verið framinn á vilja
móðurinnar.7
Norsku og Dönsku lögin innihéldu að vísu ákvæði um
refsingu fýrir konu sem „fýrirfer fóstri sínu eða nýfæddu
barni“ en þessi lög vom aldrei í heild sinni lögtekin á
Islandi og erfitt er að vita hvort tilteknar greinar eigi við
hér á landi.8
Vilmundur Jónsson, þáverandi landlæknir, vakti
í byijun fjórða áratugarins athygli stjórnvalda á því að
þessi lagabókstafur hegningarlaganna frá 1869 væri í raun
dauður. Sífellt fleiri fóstureyðingar væru framkvæmdar á
sjúkrahúsum landsins, sérstaklega á höfuðborgarsvæðinu.
Það væri almennt viðurkennt innan læknastéttarinnar
og meðal almennings að fóstri skyldi eytt ef það,
áframhaldandi meðganga eða fæðing þess, ógnaði lífi og
heilsu konunnar sem með það gengi. Því vom árið 1935
sett lög um leiðbeiningar fýrir konur um varnir gegn því að
verða bamshafandi og um fóstureyðingar sem heimiluðu
fóstureyðingar af heilsufarsástæðum en i þeim var einnig
ákvæði sem sagði til um að félagslegar aðstæður skyldu
teknar inn í mat á heilsufari móður. Arið 1938 vora svo
sett lög, einnig að frumkvæði Vilmundar, sem „heimiluðu
í viðeigandi tilfellum aðgerðir á fólki, er koma í veg
fýrir, að það auki kyn sitt“ en þar var bætt inn ákvæði
um að konu væri heimilt að láta eyða fóstri ef hún hefði
orðið fýrir nauðgun. Þessi lög vora í gildi til ársins 1975
þegar núverandi lög vora sett. Framkvæmd þeirra, fjöldi
fóstureyðinga og synjanir um þær er að finna í skýrslu
Heilbrigðis- og tryggingamálaráðuneytisins. Af henni sést
að á tímabilinu ffá 1950-1972 fjölgaði fóstureyðingum
árlega þótt nokkrar sveiflur séu á milli ára. Arið 1950 vora
framkvæmdar 58 fóstureyðingar en 154 árið 1972.9
Þann 5. mars 1970 skipaði Eggert Þorsteinsson,
þáverandi heilbrigðis- og tryggingamálaráðherra, nefnd
til endurskoðunar laga um fóstureyðingar, afkynjanir og
vananir. Formaður var Pétur H. J. Jakobsson prófessor
en auk hans vora í nefndinni læknarnir Tómas Helgason
og Sigurður Samúelsson. Mjög var deilt á þessa skipun og
töldu ýmis samtök kvenna að nauðsynlegt væri að konur
tækju einnig þátt í vinnu við endurskoðun laganna. í byijun
árs 1971 óskaði Sigurður Samúelsson eftir því að verða
leystur undan nefndarsetu og var Guðrún Erlendsdóttir
hæstaréttarlögmaður skipuð í hans stað. Hinn 12.
nóvember 1971 tók Vilborg Harðardóttir, þá blaðamaður,
sæti í nefndinni. Frá 1. janúar 1971 var Svava Stefansdóttir
félagsráðgjafi ráðin starfsmaður og ritari nefndarinnar.10
Nefndin skilaði frumvarpsdrögum sem lögð vora fram
SAGNIR 13