Sagnir - 01.06.2003, Page 92

Páls Björnssonar, sem tekur rækilega fyrir stríðsmyndina
Enemy at the Gates, heldur kemur Viðar Pálsson með
eilítið skondið dæmi í sinni grein. A stríðsárunum 1940-
1944 mynduðu meðlimir úr Víkingsfylki SS meirihluta
Bayreuthkórsins!
♦ ♦ 18. ölditt ogfyrstn áratugir ♦ ♦
þeirrar nítjándu
Hvorki meira né minna en fimm greinar fjalla um 18.
öldina og fyrri hluta 19. aldar, uppáhaldstímabils míns í
Islandssögunni. Drífa Hjartardóttir skrifar stutta grein um
skreytingar í handritum frá 18. öld, sem eru fagæt dæmi
um alþýðlega listsköpun og tengir þar með listasöguna 18
öldinni.
Stríð koma enn til umræðu og nú á jákvæðan hátt.
Valgerður Johnsen fjallar um hvemig Islendingar björguðu
sér á tímum Napóleonsstyrjalda þegar aðflutningur til
landsins brást. V algerður sýnir fram á hvemig styij öldin hafði
þá jákvæðu afleiðingu að stuðla að „næringarfræðilegum
framförum" með nýjum neysluvenjum og nýjum
bjargræðisvegum. Matjurtagörðum fjölgaði (úr 270 árið
1801 í 3.466 árið 1817), íslendingar fóru að nýta skelfisk,
fjallagrös, þang og söl, sem þeir gátu aflað sér á eigin
spýtur. Altarisgöngur urðu vinsælar af augljósum ástæðum
og fangar og ómagaböm vom neydd til að leggja hrossakjöt
sér til munns. Nei, landinn var ekki að baki dottinn á
styijaldartímum enda hafði hann Magnús Stephensen til að
píska sig áfram með Hugvekju tilgódra innbúa á Islandi... þar
sem birtust góð ráð til að forðast hungursneyð.
Magnús Stephensen er mikill jöfur í Islandssögunni,
því verður seint neitað, ogí grein Guðnrundar Amlaugssonar
um afsetningu hans úr stiftamtmannsembættinu, sem hann
gegndi frá 22. ágúst 1809 til 6. júníl810 og þær ritdeildur
sem fýlgdu i kjölfarið. Hver var þáttur Magnúsar í
valdaráninu? Varð hann sekur um óhollustu við konung?
Fræðimenn hafa lengi glímt við þessar spumingar en
Guðmundur fer skipulega í gegnum skrif samtíðamianna,
ber saman heimildir sem stangast á, leggur sjálfstætt
heimildamat á þær og kemst þarafleiðandi að eigin
niðurstöðu. Þótt að vamarrit Magnúsar hafi „ekki fyllilega
verið samkvæmt sannleikanum" (s. 103) þá hafi svo aðeins
verið í smávægilegum atriðum. Magnús átti vart skihð að
vera settur út í kuldann. Guðmundur bryddar upp á nýjum
rannsóknaspurningum, t.d. af hveiju það tók Trampe
greifa sjö mánuði að setja Magnús af. I einu atriði er ég þó
ekki sammála Guðmundi. Hann telur að þegar komið hafi
verið fram í september 1809 hafi Magnús „áhtið að ensk
stjórnvöld stæðu að einhveiju leyti fýrir valdaráninu" (s.
100). Mér finnst nú líklegra að aðgerðir Jones skipherra
sem leit á valdaránið sem „hinn mesta skrípaleik" (s. 100)
hljóti að hafa sannfært Magnús um að ensk stjómvöld ættu
engan þátt í valdaráninu.
Hrafnkell Lámsson safnar saman sýnishomum af
ummælum tengdum Magnúsi Ketilssyni sýslumanni en
flestir hljóta að þekkja rit Magnúsar um stiftamtmenn
og amtmenn sem ekki var gefið út fýrr en 1948, ef til
vill vegna ummæla hans um þessa valdsmenn, eins og
Hrafnkell bendir á.
Guðný Hallgrímsdóttir fjallar um móðurást á 18. öld og
notar nýjustu kenningar um barnauppeldi, bijóstagjöf o.s.frv.
eins og þær birtast í víðlesnunr bókum eftir Máire Messenger og
Penelope Leach og beitir þeim á 18. öldina. Hún sker upp herör
gegn „aldagömlu viðhorfi karlasamfélagsins þar sem íslenskum
mæðmm er almennt lýst sem fafróðum konum er vanræktu ung
börn sín“ (s. 59). Eitt vinsælt dæmi um trú sumra sagnfræðinga
á að foreldrar hafi ekki elskað böm sín fýrr á öldum var sá siður
að reifa böm. Guðný setur sig í spor mæðra á 18. öld og er
þeirrrar skoðunar að betra hafi verið að reifa böm, þar sem á
þeim tíma „var öryggi mun mikilvægara barninu en frelsi” (s.
63). Niðurstaða hennar er að móðurástin hafði verið rík í konum
á 18. öld ekki síður en á okkar dögum.
Enn er þessi efhismikli árgangur Sagna ekki tæmdur. Það
kemur skemmtilega á óvart að Sigurður E. Guðmundsson, sem
var sjötugur þegar hann lauk prófi (og fær þarafleiðandi að
halda zetunni), notar nýjustu tækni þegar hann veltir fýrir sér
spurningunni hvernig torfbærinn hafi reynst sem íbúðarhúsnæði.
Hann fær Rannsóknastofnun byggingariðnaðarins til að hanna
24 fermetra torfbæ í tölvu, eins og hús em oft hönnuð í dag,
og í framhaldinu veltir hann mörgum spumingum fýrir sér, t.d.
hvernig hélt fólk hita í slíkum bæ fýrr á öldum.
Það gladdi mig ennfremur að lesa viðtölin við ein-
söguþrentenningana Sigrúnu Sigurðardóttur, Davíð Olafsson og
Braga Þorgrím Olafsson, sem svara spurningum um persónulegar
heimildir. Slíkar heimildir hafa verið eftirlætisheimildir margra
sagnfiæðinga og að greina bréf hefur t.d. verið aðaluppistaðan
í prófum í heimildaþætti skylduáfangans Aðferðum í sagnfræði.
En betur má ef duga skal. Þessir ungu fræðimenn skilja mikilvægi
persónulegra heimilda, til að mynda dagbóka, sendibréfa
og sjálfsævisagna, þökk sé ffábærri kennslu Sigurðar Gylfa
Magnússonar. Fyrmefndu fræðimennimir tveir, þau Sigrún og
Davíð, hafa þegar gefið út persónulegar heimildir í ritröðinni
Sýnisbók íslenskrar alþýðumenningar og bíð ég spennt eftir að fa
rit Braga Þorgríms með ritgerðum nemenda Lærða skólans í
hendumar. An heimildaútgáfu kæmust við sagnfræðingar ekki
langt.
♦ ♦ Fitntn listamenn ♦ ♦
Að lokum fékk ritstjómin fimm sérffæðinga sinn á hverju
listasviði til að skrifa stutta pistla. Allskyns hstsköpun er auðvitað
mikilvæg heimild fýrir sagnffæðinga. Eg man þegar ég flutti fýrir
löngu fýrirlestur um heimildir, þá kom Björn Th. aðsvífandi
í kaffihléinu og hundskammaði mig fýrir að nefna ekki
heimildagildi mynda. Þar lærði ég mína lexíu og hef síðan lagt
áherslu á myndir í aðferðafræðikennslu núnni. Auður Olafsdóttir,
listasögukennarinn vinsæli við Háskóla Islands, fjallar um eðfi
listasögu, nauðsyn þess að hún sé kennd og atvinnumöguleika
listfræðinga. Sigurður Gylfi Magnússon skrifar óvenjulega grein
en forvitnilega unt tilfinningaþmngið samband hans og Olympiu
í málverki eftir Manet. Hér birtist skáldleg hlið á Sigurði Gylfa
sem ég hef ekki kynnst fýrr. Sláandi er setningin: „Fortíðina er að
finna í höfði ffæðimannsins og hvergi annars staðar,“ þó ég skilji
svo sem hvað hann á við. An sagnffæðingsins er engin saga.
Ami Heimir Ingólfsson ritar um tónlistarffæði og Helgi
Ingólfsson um söguna og bókmenntir. Helgi segir að sagnfræði
og bókmenntir mætist á tveimur stöðum; í skáldlegri sagnffæði
og í sögulegum skáldskap. Hvomgt kann ég að meta nú, þótt
90 SAGNIR