Sagnir - 01.06.2003, Síða 79

LAXNESS - FYRSTI NEYTANDINN
Halldór Laxness í Los Angeles 1929. Þar varð hann fyrir mjög miklum áhrifum
og eftir dvöl sína þar vildi hann kenna Islendingum betri siði.
Halldór skrifaði þessar greinar. Möguleiki er að samhengi sé á
milli greina Halldórs og stofnunar samtakanna, að skrif hans hafi
verið mikill hvati fyrir almenna umræðu í þjóðfélaginu um rétt
neytenda.
Ljóst er að Halldór talaði í þessum efnum fyrir hönd stórs
hóps. Sífellt fleiri fluttust í þéttbýli og margir þurftu að kaupa
meirihluta sinnar fæðu af bændum. Fynr þennan vaxandi hóp
var mikilvægt að fa góða þjónustu og vandaða vöru en engin
var samkeppnin til að tryggja það. Hægt er að ímynda sér að
málflutningur Halldórs í efnum er lutu að landbúnaðinum hafi
höfðað til stærri hóps en greinar hans um hreinlæti og mannasiði.
Þó eru neytandaviðhorf Halldórs líka hluti af hugmyndum hans
um nýja siði til handa íslendingum. í siðuðu, vestrænu samfélagi
hefur kaupandi ákveðinn rétt gagnvart framleiðanda og seljanda
og fólk gerði kröfur um að fa vandaða matvöru á sinn disk.
♦ ♦ Að tjaldabaki ♦ ♦
Við fyrstu sýn kann að virðast einkennilegt að skáldið Halldór
Laxness skuli hafa lagt slíka ofuráherslu á líkamann og aðbúnað
hans. Hvað var það í umhverfi hans sem mótaði þessar
lífsskoðanir hans? Mögulegt er að vera hans í kaþólsku klaustri
og það meinlætalíf sem hann kynntist þar hafi dýpkað virðingu
hans fýrir hreinlæti líkamans. I huga skáldsins virðist vera glöggt
samhengi milh hreins líkama og fagurs sálarlífs.41 Það segir
þó aðeins brot af sögunni. Sú siðvæðing sem Halldór gerðist
talsmaður fyrir samanstendur af miklu fleiri þáttum en bara
hreinlæti.
Þótt Ameríkudvöl HaUdórs hafi gert hann að
sannfærðum sósialista drakk hann í sig yfirstéttarmenningu
af ákefð og að því er virðist, ánægju. í bréfi sem hann
skrifaði fýrri konu sinni, Ingibjörgu, í maí 1928 sagði hann
svo frá:
Eg var að koma heim úr afskaplega
íburðarmikiUi veislu. ... Veislan var haldin á
Fairmont hotel í einhveijum þeim glæsilegustu
sölum sem til eru í borginni. ... Þetta var
afskaplega strict gala-veisla, gestimir á annað
hundrað. Dinnerinn samanstóð af miUi 10 og
20 réttum og stóð í þijá klukkutíma (svo maður
var orðinn svángur aftur um það leyti, sem búið
var að éta.) Meðan á máltíðinni stóð skiftist á
aUskonar músík og ræðuhöld. Eg hef tæplega
síðan ég kom til Ameríku verið í félagsskap
með svo mörgu glæsUegu og mentuðu fólki.
... Eftir að aUar the gastronomic ceremonies
vom um garð gengnar (-en máltíðin endaði á
því, að slökkt var á aðaUjósunum í salnum og
þjónamir serveruðu ís og konfekt í hálfrökkri),
risu gestirnir á fætur og hver talaði við annan,
fijálslega og samkvæmisfólkið skiftist í smáhópa
í sölunum. Veistu hvað, Inga, þegar ég er
staddur innan um aUa þessa glæsimensku í
útlendum veislusölum, þá hrýs mér stundum
hugur við að fara norður til Islands, þar sem
ég á eingu að mæta öðm en misskilníngi og
úlfúð.42
I ljósi þessa bréfs og þess umhverfis sem HaUdór lifði og
hrærðist í á þessum tíma, kemur ekki á óvart að tilhugsunin
um að koma aftur heim til Islands hafi vakið með honum
óhug. Þama var HaUdór staddur með sínum líkum,
menntuðu fólki sem hægt var að ræða við um flest. Fólk
sem viðhafði áreynslulaust fagra siði á meðan það nýtur
lystisemda lífsins. Heima á Islandi var slíkt samfélag ekki
að finna. Kannski hefur HaUdór skammast sín fýrir landa
sína og siði þeirra en hann hikaði þó ekki við að gagnrýna
þá harðlega.
Ahugavert er að máta skoðanir HaUdórs við
kenningar franska heimspekingsins Pierre Bourdieu um
að smekkur sé kominn til vegna félagslegrar mótunar.
Samkvæmt Bourdieu er smekkur valdatæki sem menn
nota tU að reisa múr miUi sín og „hinna“. Smekkur er
stór hluti sjálfsmyndar okkar, við erum það sem við
neytum (njótum). Frelsi okkar til að velja er í raun afar
takmarkað, við sjálf ráðum því ekki hvað okkur líkar best í
mat, drykk, kvikmyndum og tónlist. Samfélagið afmarkar
okkur í þessa hópa.43 Kannski hefur Halldór Laxness
talið sig vera handhafa smekksvaldsins og notað skrif sín
til að draga línu á miUi sín og þjóðar sinnar. Líklegra
er þó að hans persónulega fegurðarskyn og dvöl hans í
öðrum löndum hafi hvatt hann til þess að gerast talsmaður
siðvæðingarinnar. Hann var ekki diplómat og virtist ekki
þykja neitt afstætt við hreinlæti og mannasiði. Þjóðir gátu
að hans dómi ekki verið menningarþjóðir nema þær
ástunduðu hreinlæti. Þessar skoðanir hans virðast hafa verið
nátengdar hugmyndum hans um þjóðerni og sjálfstæði
íslendinga. Kannski býr þar kjarni málsins. I greininni
SAGNIR 77