Sagnir - 01.06.2003, Side 80

„Gagnrýni og menning” er birtist i greinasafninu Sjálfsagðir
lilutir árið 1962 tjáði Halldór sig einlæglega um sjálfstæðið
og forsendur þess:
Við erum að stíga fram í ljós heimssögunnar
sem sjálfstæð og fullvalda þjóð. Hvorki með
vopni, gulli né höfðatölu getum við skapað
okkur virðíngu heimsins né viðurkenníngu
sjálfstæðis okkar, aðeins með menníngu
þjóðarinnar. Vesalasta skepna jarðarinnar er
ósiðaður maður; og hirðulaust ógagnrýnið fólk,
lint í kröfum til sjálfs síns, sem kann ekki til
verka og unir ómyndarskap, hneigt fýrir sukk
og drabb, verðskuldar ekki að heita sjálfstæð
þjóð og mun ekki heldur verða það.44
Það er ekki bara hið viðkvæma fegurðarskyn skáldsins sjálfs
sem var honum hvati í baráttu sinni fýrir siðvæðingu. Það
var þjóðin sjálf og sjálfstæðið. A millistríðsárunum ögraði
Halldór íslenskum þjóðernissinnum sem mest hann mátti
og harmaði meðal annars að Islendingar hafi ekki flutt til
Vínlands eða Jótlands á sínum tíma.45 Engu að síður bar
Halldór sanna elsku til lands síns. Þetta var hans framlag til
að þjóðin mætti rísa stolt sem þjóð meðal þjóða.
♦
1 Kristinn E. Andrésson: Islenskar nútimabókmenntir 1918-1948.
Reykjavík, 1949, bls. 33.
2 Halldór Guðmundsson: Loksins, loksins. Vefarinn mikli og upphaf
Islenskra nútlmabókmennta. Reykjavík, 1987, bls. 7-13.
3 Helga Kress: „Ilmanskógar betri landa" t>ar rikirfegurðin ein. Öld
með Halldóri Laxness. Reykjavík, 2002, bls. 133.
4 Halldór Laxness: „Skemdgarðamir í San Francisco“.
Alþýðubókin. Reykjavík, 1949, bls.137-141.
5 Það má velta fyrir sér þeirri spumingu hvort Halldór hafi séð sig
sem hluta af hinni íslensku þjóð á þessum árum. Þegar hann
notar orðið „Islendingar" virðist hann ekki telja sjálfan sig þeirra
á meðal. Hann sér sjálfan sig sem heimsborgara sem tilheyrt gæti
hvaða þjóðemi sem er. Síðar virðist þessi afstaða hans breytast og
hann fer að nota fomafnið „við“ þegar hann talar um Islendinga.
Þetta sést mjög vel í greinasafninu Sjálfsagðir hlutir sem kom út
árið 1962.
6 Halldór Laxness: „Örfa upphafsorð." Af menníngarástandi.
Reykjavík, 1986, bls. 5.
7 Halldór Guðmundsson: Loksins, loksins. Vefarinn mikli og upphaf
íslenskra nútímabókmennta, bls. 122.
8 Halldór Guðmundsson: Loksins, loksins. Vefarinn mikli og upphaf
íslcnskra nútímabókmennta, bls. 122.
9 Sjá t.d. umfjöllun um andstöðu við þéttbýli og borgarmenningu
í Ólafúr Asgeirsson: Iðnbylting hugarfarsins. Atök um atvinnuþróun
á íslandi 1900-1940. Reykjavik, 1988. Sjá einnig Halldór
Guðmundsson: Loksins, loksins. Vefarinn mikli og upphaf íslenskra
nútímabókmennta, bls. 45-62.
♦ ♦ Lokaorð ♦ ♦
Erfitt er að meta raunveruleg áhrif Halldórs á hegðun fólks á
millistríðsárunum. Olíklegt er að þau hafi verið veruleg. Oft
voru ummæli hans nánast særandi fýrir flesta Islendinga og líklegt
er að vinalegar leiðbeiningar Guðmundar Hannessonar um
hreinlæti hafi höfðað meira til fólks. Ákafi Halldórs minnkaði
þó með árununi og hann varð jafnframt sanngjamari í umfjöllun
sinni um landa sína.
Ekki er víst að allur almenningur hafi sett siðvæðinguna sem
Halldór boðaði í samhengi við sjálfstæði þjóðarinnar, en það er án
efa ein af ástæðunum fýrir hinni umræddu siðvæðingu. Sjálfstæð
þjóð varð að vera siðuð þjóð. Hvatinn að baki siðvæðingunni
er þó af ýmsum rótum ranninn. Sjálfur var Halldór snyrtimenni
og vildi njóta samvista við snyrtilegt fólk en hann var jafnframt
foðurlandsvinur sem vildi það besta fýrir þjóð sína. Hann vildi
að almenningur á Islandi fengi að njóta strauma erlendis frá án
þess að þeir færu í gegnum síu menntamanna er vildu framar
öllu leggja rækt við sveitamenninguna. Halldór gerði sér grein
fýrir því að hin aldna sveitamenning var að ganga sér til húðar
og þjóðin þyrfti nýja menningu til að skapa sjálfsmynd sína.
Siðvæðingin var framlag hans til þessarar menningar.
10 Halldór Laxness: „Af íslensku menníngarástandi I“. Af menníngarástandi.
Reykjavik, 1986, bls. 10-11.
11 Halldór Laxness: „Afíslensku menningarástandi I“, bls. 12.
12 Halldór Laxness: „Af íslensku menningarástandi I“, bls. 17.
13 Guðmundur Friðjónsson: Sveitaómenningin I skuggsjá skáldsins frá
Laxnesi. Reykjavík, 1937.
14 Guðmundur Friðjónsson: Sveitaómenningin I skuggsjá skáldsins frá
Laxnesi, bls. 26.
15 Halldór Laxness: „Um þrifnað á Islandi". Alþýðubókin. Reykjavík,
1949, bls. 68.
16 Halldór Laxness: „Unt þrifnað á Islandi", bls. 69.
17 Guðmundur Hannesson: Nokkrir þættir úr heilsufræði. Reykjavik, 1930.
18 Guðmundur Hannesson: „Um hreinlæti". Skímir 95. Reykjavík, 1921,
bls. 70.
19 Guðmundur Hannesson: „Um hreinlæti", bls. 83.
20 Halldór Laxness: Dagar hjá múnkum. Reykjavík, 1987, bls. 91.
21 Þessar hugmyndir um afstæði hreinlætis tóna vel við kenningar franska
heimspekingsins Pierre Bourdieu sem hann setur fram í verkinu
Distinction. A Social Critique of the Judgement ofTaste.
22 Guðmundur Hannesson: „Um hreinlæti'", bls. 71.
23 Halldór Laxness: „Unt þrifnað á Islandi", bls. 69.
24 Halldór Laxncss: „Um þrifnað á Islandi", bls. 64.
25 Þórarinn Bjömsson og Torfi Bjamason: Tvær ritgjörðir um þrifnað,
mataræði, húsaskipun ogjleira þcss konar, til að bæta heilsufar manna og draga
úr landfarsóttum og manndauða á Islandi. Reykjavík, 1867, bls. 8.
♦ ♦
78 SAGNIR