Sagnir - 01.06.2003, Blaðsíða 77

LAXNESS - FYRSTI NEYTANDINN
íslandi" og birtist hún í Alþýðubókinni. Þar lýsir hann skoðunum
sínum á (ó)þrifnaði Islendinga frá mörgum hliðum. Hann
tekur eins og fyrrum djúpt í árinni og telur hreinlæti mannsins
mælikvarða á menningu þeirrar þjóðar sem hann tilheyrir og
segir að daglegt bað hafi betri áhrif á siðferði mannsins en bæði
guðsorð og brennivín.15 Halldór kvartar sáran undan bágborinni
salemisaðstöðu víða á íslenskum heimilum og segir að sér þyki
„ ... mjög um skap að gerast fjölorður um andstygð af þessu
tagi, sem bæði er þjóðarskömm og alsheijarviðbjóður í senn, en
einhver verður að tala.“16 Ur öðram áttum gætir einnig gagnrýni
í þessa veruna þó svo hún sé á örlítið öðrum forsendum.
Guðmundur Hannesson læknir skrifaði töluvert um hreinlæti á
þessum árum, til dæmis í bók sinni Nokkrir þættir úr heilsufræði og
í ýmsum greinum.17 Forvitnilegt er að bera saman skrif Halldórs
og Guðmundar varðandi þessi mál. Guðmundur vísaði sjaldan
til huglægra þátta. Hann lagði mesta áherslu á það hvað væri
manninum líkamlega hollast. Þó má í skrifum Guðmundar finna
mjög athyglisverða punkta um afstæði hreinlætis og hvemig hver
tími getur af sér mismunandi kröfur um þrifnað og almennan
aðbúnað:
Einginn getur sannfært mig um, að neitt sé
því til fyrirstöðu, nema skortur á menníngu,
að nokkur fjölskylda í landinu hafi lélegri
híbýlakost en þriggja herbergja íbúð og eldhús
ásamt raflýsingu. Eg er að hugsa um að halda
áffam að skrifa þángaðtil íslenskri alþýðu
hefur skilst að hún hefur eingan rétt á því að
lifa hundalífi, og að fatæktin er glæpur allra
glæpa.24
Halldór Kiljan Laxness vísaði ekki aðeins til lélegrar
aðstöðu þegar hann skýrði óþef og þvottaleysi Islendinga.
Hann vísaði einnig til einfaldra skýringa og taldi jafnvel að
sóðaskapur lægi í íslenskum þjóðarkarakter. Málflutningur
Halldórs var þó ekki alveg nýr af nálinni. Finna má
ákveðna samsvörun með skrifum hans og ritgerð sem
Þórarinn Böðvarsson prófastur í Vatnsfirði skrifaði árið
1867. Þórarinn lagði mikla áherslu á að hreinlætið væri
hluti þess að verða siðuð þjóð. Hann taldi fatæktina heldur
ekki afsökun fyrir því að ástunda ekki hreinlæti. Einnig
var hann nokkuð upptekin af skorti á salemisaðstöðu á
svipaðan hátt og Halldór Laxness:
Það er vaxandi menning, sem hefir komið þessari
ósjálfráðu tilfinningu inn hjá öllum þorra manna
og veldur því, að mjög óhreinlátir menn þykja ekki
í húsum hæfir. Og þessi tilfinning eykst, samfara
menningunni, með ómótstæðilegu afli. Að lokum
þykja engir sæmilegir menn, sem ekki eru kattþrifnir,
engin húsakynni boðleg nema þau sjeu tárhrein og
loftgóð, hvort sem þau eru ríkmannleg eða ekki.18
Guðmundur trúir greinilega á afstæði hreinlætisins og hefur hann
nokkuð til síns máls. Sjálfúr telur hann nægilegt að fólk skipti á
hálfsmánaðar fresti um nærfot en líklega finnst flestum vestrænum
nútímamönnum það helst til lítið.19 Það er líka ýmislegt sem
Halldóri Laxness þótti ekki sérlega ósnyrtilegt en flestum nútíma
íslendingum þykir líklega ffekar ffáhrindandi, til dæmis tók
Halldór í nefið um tíma.20 Meira að segja sjálfur Halldór Laxness
var ekki tímalaus í þessum efnum. Hver menning og hver tími
elur ef sér viðtekinn smekk.21
Guðmundi Hannessyni varð tíðrætt um nútímamenninguna
og kröfúr hennar, stundum velti hann þó fyrir sér hvort ýmis
óþarfi slæddist ekki með hinum almennu hreinlætisvenjum sem
hafa beri í heiðri.22 Hann talar aldrei niður til þeirra sem hann er
að skrifa fyrir, hann útskýrir afyfirvegun hvaða sjúkdómar kunna
að hljótast af óþrifnaði og hvemig megi komast hjá tannpínu og
ýmsum kvillum. Málflutningur Guðmundar hefur án efa höfðað
meira til almennings á íslandi sem var að stíga sín fyrstu skref sem
sjálfstæð þjóð, en orð Halldórs Laxness sem oftar en ekki voru
uppfúll af hroka þegar hann ræddi þessi mál.
Halldór Laxness var ekki í vafa um það að forgangsröðun
í íslensku þjóðfélagi væri röng. Þrifúaðurinn skyldi koma á
undan öllu öðru því ekki hafi maðurinn mikið við fagrar listir
að gera meðan hann hafi ekki smekk til að hirða líkama sinn
almennilega.23 Halldór taldi þessi atriði svo mikilvæg að hann
ætlaði ríkinu að aðstoða þá sem ekki ættu auðvelt með að eignast
baðkar og önnur nauðsynleg tæki til hreinlætisiðkunar. Fátækt
taldi hann ekki rétdætanlega afsökun fyrir því að vera illa snyrtur
og kúldrast í myrkri í lélegum húsakynnum:
Hinn viðrstyggilegi vani, að fara erinda sinna
að eins út fyrir bæarstaf, eða umhverfis bæ
sinn, ætti sem fyrst að vera aflagðr. Auk þess
sem slíkt er viðrstygð í augum allra heiðviðra
manna, þá leggr í hitum upp af slíkum óþverra
megnan ódaun, sem spillir loptinu bæði
umhverfis bæinn og inn í honum. Það er
kostnaðr, sem engann gæti gjört félausann, að
eiga salemi af timbri eða torfi á afviknum stað
fynr heimilis-fólk að fara erinda sinna. Þenna
sið höfðu forfeður vorir; þenna sið hafa allar
siðaðar þjóðirf.j Hinn fomi skrælingjaháttr, að
hafa fjóshaug nálægt bæardyrum, er nú víðast
aflagðr, sem betr fer, en þar sem hann enn er
við lýði, ætti hann sem fyrst að afleggjast.25
Eitthvað hefúr aðstaða
tíma sem leið á milli
tímanum skánuðu
húsakynni og
almenn ffæðsla um
kosti hreinlætisins
varð meiri. Um
1870 má segja að
Islendingar hafi
tekið stökk upp
á við í þessum
efnum og þar
áttu kvennaskólar
ábyggilega dijúgan
hlut að máli.26
Samt eru textar
Halldórs og
Þórarins merkilega
líkir og gætu þess
vegna hafa verið
ritaðir á sama tíma
Guðmundur
Friðjónsson kom
aðeins inn á
hreinlætið í erindi
manna til þvotta batnað á þeim
skrifa Þórarins og Halldórs. Með
alþýðii
BÓKIN
HALLDÓR
KILJAN
LAXNESS
Alþýðubókin sem kom út árið 1949. Þar er
hægt að finna safn greina Halldórs, þar sem
hann lýsir skoðunum sínum á (ó)þrifnaði
Islendinga frá mörgum hliðum.
SAGNIR 75