Sagnir - 01.06.2003, Page 78

sínu sem hann flutti 1937 og var ekki á því að íslendingar
hafi verið sérlega ósnyrtilegir. I þeim efnum vísaði hann til
sigldrar konu að nafni Thórstína Jackson. Hún var þeirrar
skoðunar „ ... að þrifnaður [á Islandi] stæði eigi að baki
þrifnaði almennings í löndum álfu vorrar.“27 Með þessu
vildi Guðmundur sýna fram á að Halldór væri ekki eini
heimsborgari Islendinga og að fleiri hafi farið og skoðað
aðstæður erlendis.
Tannhirða var Halldóri ofarlega í huga enda þjáðist hann
sáran af tannpínu meðan hann dvaldi í klaustrinu í Clervaux
í Luxemborg.28 Prédikun Halldórs um tannburstann hefur
án efa verið mjög þörf í ljósi þess að sykurneysla fór mjög
ört vaxandi á þessum árum. A árunum 1896-1900 var
neysla sykurs 14,8 kíló á mann á ári, en á árunum 1926-
1930, þegar Halldór skrifar greinina var neyslan komin upp
í 39.2 kíló á ári.29 Ekki þarf að fjölyrða um þau áhrif sem
slík neysla hlýtur að hafa haft á tannheilsu landans. Arið
1927 taldi Brynjúlfur Björnsson tannlæknir að um 95-98%
almennings þarfnist tannlæknishjálpar og að tannskemmdir
fari ört vaxandi. Aðeins var þó hægt að nálgast þjónustu
tannlækna í Reykjavík, Vestmannaeyjum og á Akureyri
og ljóst að margir landsmenn þjáðust sáran af tannpínu.30
Halldór Laxness var þó ekki einungis að hugsa um vellíðan
fólks, hann vildi ekki bara lina sárar kvalir tannpínunnar
sem heijaði af ákefð á Islendinga. Tannskemmdir annarra
plöguðu hinn viðkvæma fegurðarsmekk skáldsins og
hann sá glöggt samhengi milli ófagurs munnsöfnuðar og
skemmdra tanna:
Maður með spiltar og óhreinar tennur er ekki
húsum hæfur, þótt hann tali í spakmælum og
orðskviðum. Menn með grænar og svartar
tennur og brendar geiflur ættu að varast að
láta sjá sig innanum fólk. Lyktin útúr þeim er
afskapleg... Hreinn munnur skapar vandaðan
talanda og menn sem eru óþarflega ruddalegir
í taH ætti að taka með valdi og láta gera upp í
þeim tennurnar á sveitarinnar reikníng.31
Svipað viðhorf má sjá í afstöðu Halldórs til áfengis. Hann
gagnrýndi mjög drykkjusiði landa sinna og þá sérstaklega
hvað áfengið geri menn ljóta. Hann talaði ekki um allar
þær fjölskyldur sem liðu kvahr vegna Bakkusar eða hversu
grátt alkóhólið gat leikið heilsu rnanna. Honum var efst
í huga ljótleikinn. Hinn ölvaði maður særði viðkvæmt
fegurðarskyn skáldsins djúpu sári: „Fullur maður er ljót
sjón. Það spillir fegurðarsmekk barnanna að horfa á svo
ljóta sjón.”32 Halldór var þó alls enginn bindindismaður og
fékk sér örlítið áfengi á hverjum degi. Honum var samt afar
illa við drukkið fólk og aldrei sást á honum áfengi.33
Halldór Laxness sýndi þá siði sem hann boðaði í verki.
Hann var sjálfur mikið glæsimenni og lagði mikið upp úr
því að vera snyrtilega til fara og viðhafa góða siði. Vinur
Halldórs, Hörður Oskarsson prentari, kemst svo að orði:
Þá var ekki venja flestra reykvískra karlmanna
að raka sig á hveijum morgni, hvað þá að menn
byijuðu daginn með því að baða sig, enda voru
þau heimili ófa, þar sem hvorki var baðker né
sturta. Um Halldór Laxness gegndi allt öðru
máli. Alltaf var hann nýrakaður og snyrtilegur,
hvar sem á hann var litið, í smekklegum
jakkafötum og með hálstau, bindi eða þverslaufu.
Hatt bar hann jafnan á höfði, eins og þá var siður, og
í frakka samkvæmt tízku þeirra tíma.34
Utlitið var greinilega afar stór hluti af sjálfsmynd Halldórs.
Snemma fór hann að ganga með gleraugu með ísettu rúðugleri til
að líta spekingsmannslega út og einnig fjárfesti hann í montpriki
til að sveifla á göngu sinni.35 Halldór var manna kurteisastur og
í samskiptum sínum við fólk var hann tilhtssamur og ætlaðist til
slíks hins sama af sínum samferðamönnum. Skáldið Elías Mar
segir frá því að aldrei í lífinu hefði Halldór spurt viðmælanda
sinn spuminga á borð við: „A hveiju hfir þú núna?“ eða „Ætlar
þú ekki að fara að gifta þig?“36 Hann var einfaldlega alltof háttvís
til slíks og kannski hefði hann ekki haft áhuga á svömnum hvort
sem var.
Halldór var hrifinn af fallegum hlutum þó svo að hann
gætti þess að ofhlaða ekki í kringum sig. Hann þoldi iha óþarfa
pijál og tildur. Hann var maður tískunnar og vildi ferja hingað
ferska strauma í fata- og hártísku. Hann gerði sér þó fyllilega
grein fyrir því að tíska var ekki bara sakleysisleg umskipti í úthti.
Hann velti fyrir sér þjóðfélagsbreytingum í kjölfar tískusveiflna
og tengdi til dæmis drengjakoh ungra stúlkna við stöðu konunnar
og breytinga á henni.37
♦ ♦ Neytatidaviðhoif ♦ ♦
Einn þráður í þeirri fléttu sem siðvæðingarherferð Hahdórs var,
eru hans nýstárlegu neytandaviðhorf. A 5. áratugnum skar hann
upp herör gegn islenskum landbúnaði og hafði háar hugmyndir
um úrbætur. Halldór vildi fa vandaðar og heilnæmar afurðir á sitt
borð og þótti mikið vanta upp á að íslenskir bændur sinntu því
hlutverki eins og vera bæri. Miklu firekar vildi hann þó kenna
íslenskum stjómvöldum urn hvemig komið var. Hann notaði
mikið hugtök eins og „vömvöndun“ og taldi mikið skorta á í
þeim efnum. Sem neytandi taldi hann sig eiga rétt á vönduðum
vömm og þjónustu.
Halldór vildi auka hreinlætiskröfur í íslenskunt fjósum og
bar saman þær kröfúr sem gerðar vom í dönskum fjósum. Þar
taldi hann vera óhku saman að jafna. HaUdór kvartaði undan
skorti á matvælaeftirliti, sjálfúr segist hann oft hafa lent í því að
kaupa skemmdan mat en ekki hafi komið til greina að fa þann
skaða bættan. Halldór velktist ekki í vafa um ástæðumar að baki
því að Islendingar kvörtuðu ekki undan fúlum eggjum eða súrri
mjólk: „Þessi ótti við að kvarta eru leifar frá því Islendingar vom
betlarar, sem máttu þakka fýrir hvað sem að þeim var rétt.“38
HaUdóri fannst Islendingar hafa sérkennflegan matarsmekk og
taldi smjörlíkisneysluna sérlega aðfmnsluverða og viðbjóðslega:
Mér var barni kent að makarín ætti ekki skylt
við mannamat. Má vera að fólk sem lifir við kjör
tukthúsfanga geti slafrað því í sig, en eitt er víst,
hundur fæst ekki til að sleikja það þó það sé borið
fýrir hann.39
HaUdór hafði svipaða afstöðu til kaffibætisins, annarrar neysluvöm
sem var mikið notuð á íslenskum heimflum.40
Hefðin fýrir því að skila lélegri vöm og fa hana bætta
virðist ekki hafa verið til staðar og ef fólk var svo óheppið að
kaupa skemmdan mat varð það bara að sætta sig við það. Engin
neytandasamtök urðu til fýrr en 1953, um 10 ámm eftir að
76 SAGNIR