Læknablaðið - 15.05.2001, Blaðsíða 97

UMRÆÐA & FRÉTTIR / ÍÐORÐAPISTILL 133
Forvarnír
Jóhann Heiðar
Jóhannsson
Netfang:
johannhj@Iandspitali.is
Dægradvöl VIII
fyrst kemur slen
og ólyst sinnis og
lima, mæði og þreyta
af hvörju einu,
veiklegt yfirbragð,
svitaleysi eður kaldur
sviti þá sjaldan
merkist, síðan fara
smáblettir að koma
út um fætur, læri,
handleggi og hendur,
bláir, lífrauðir og
gráir að lit, tannhold
bólgnar og blæðir
hvað lítið sem við það
kemur, fæturnir
þrútna, einkum undir
kvöldið og altíð eru
sjúklingarnir verstir
þegar þeir vakna
eður hafa hvílt sig;
(«
Nýlega barst fyrirspurn um íslenska orðið
forvarnir. Óskað var eftir þýðingu yfir á enska tungu.
Undirritaður leysti verkefnið með því að fletta upp í
Iðorðasafni lækna, en þar er nafnorðið forvörn
þýðing á enska orðinu prevention. Af þessu tilefni
rifjaðist upp að undirritaður hafði áður sett saman
hugleiðingu um forvarnir, en ekki birt í íðorðapistli.
Forvarnir í ordabókum
Islenska alfræðiorðabókin útskýrir forvarnir þannig:
hvers kyns ráðstafanir sem œtlað er að koma í veg
fyrir sjúkdóm og tilgreinir þrjú dæmi: tannhirða,
bólusetning og sérstakt matarœði. Eintöluorðið
forvörn má finna í íðorðasafni lækna sem þýðingu á
enska heitinu prevention. Fleirtöluorðið forvarnir er
ekki skilgreint í Iðorðasafninu, en kemur þó fyrir á
nokkrum stöðum í skýringum sem fylgja öðrum
orðum eða hugtökum og virðist notað um ýmsar
ráðstafanir sem ætlað er að koma í veg fyrir sjúk-
dóma. Þá má nefna að Ensk-íslensk orðabók Arnar
og Örlygs birtir nafnorðið forvörn sem þýðingu á
grísk-latneska fræðiheitinu prophylaxis, það aðfyrir-
byggja sjúkdóm. Flett var einnig upp í gagnagrunni
ritmálsskrár Orðabókar Háskólans. Elstu tilgreindu
dæmin um notkun heitanna „forvöm“ og „forvarnir"
voru frá árunum 1984-1988. Orðskýringar eru þar
ekki miklar, en af dæmunum má ráða að forvarnir
eigi heima framar (eða fyrr) í tímaferli ákveðinnar
atburðarásar en varnir.
Forvarnir á Netinu
Þó að heitið forvarnir sé nýlegt er það þegar mikið
notað. Leitað var á Alnetinu að orðinu „forvarnir". í
ljós komu nærri 3000 íslenskar færslur (síður). Flestar
tengdust forvörnum vegna ávana- og fíkniefna, en
einnig mátti finna efni um forvamir gegn hjarta- og
æðasjúkdómum, krabbameini, geðsjúkdómum,
höfuðáverkum, heimilisofbeldi, tölvuveimm, hrossa-
sótt, eignatjónum og ránum úr verslunum.
Undirritaður hafði ekki tök á því að skoða
síðurnar nógu gaumgæfilega til þess að geta birt
fræðilega marktæka niðurstöðu um samræmið í
notkun orðsins forvarnir, en fékk þó á tilfinninguna
að það væri nokkuð gott, þó ekki væri alltaf gerður
munur á vörn og forvörn. Dæmi um þær ógöngur,
sem menn geta lent í þegar verið er að búa til mjög
sértæk orð, koma hins vegar fram í heitunum
frumforvarnir, komið er í veg fyrir sjúkdóm, síð-
forvarnir. komið er í veg fyrir að sjúkdómur þróist, og
lokaforvarnir. komið er í veg fyrir að sjúkdómur
versni.
Forvarnir í lögum
Af íslenskum lagatextum sem innihalda orðið
forvarnir má benda á læknalög, forvarnir vegna
sjúkdóms, barnaverndarlög, tillögur og ábendingar
um atriði sem stuðla að því að búa börnum og
ungmennum góð uppeldisskilyrði, lögreglulög, skulu
hafa gagnkvœmt samstarf um verkefni sem tengjast
löggœslu, svo sem forvarnir, og lög um sóttvarnir,
heimilt er þó að undanþiggja greiðsluhlutdeild
sjúklinga sem leita til sérdeilda sem stunda forvarnir.
Varnir, forvarnir
I greinargerð um frumvarp til laga um hjálmanotkun
hestamanna kemur fram sú aðgreining á
hugtökunum varnir og forvarnir, sem undirrituðum
finnst æskileg í fræðilegri umræðu. Hlífðarhjálmar
eru þar sagðir ein besta vörnin gegn slysum í tengslum
við hestamennsku, en það að setja lög og reglugerðir
um hjálmaskyldu hestamanna er talið til forvarna
gegn höfuðmeiðslum. Á sama hátt má líta svo á að
smokkurinn sé vörn (E. defense, G. phylaxis) gegn
því að smitast af kynsjúkdómi, en hins vegar að
fræðsla um kynlíf, kynsjúkdóma, smitleiðir þeirra og
um smitvarnir beri að teljast til forvarna (E.
prevention, G. prophylaxis) gegn kynsjúkdómum.
Dægradvölin
Síðasta dægradvöl var tekin úr bókinni Menning og
meinsemdir, Ritgerðasafni um mótunarsögu
íslenzkrar þjóðar og baráttu hennar við hungur og
sóttir, eftir prófessor Jón Steffensen. í ritgerðinni
Hungursóttir á íslandi fjallaði hann meðal annars um
skyrbjúg og tilvitnunin í síðasta pistli lýsir lokastigi
hans (bls. 354). Prófessor Jón sótti tilgreinda lýsingu í
aðra ritgerð um skyrbjúg og mun eldri, eða frá 1753:
A treatise of the scurvy, eftir James Lind.
I ritgerð sinni fjallaði prófessor Jón um „sóttir sem
hallærum fylgdu" og hann nefndi „landfarsóttir og
hungursóttir". Hann hafði kannað fornar heimildir
um sóttir sem ollu mannfelli í tengslum við vaneldi og
sult. Fram kemur „... að oft er erfitt að gera sér grein
fyrir, við hvaða sjúkdóm muni átt, þegar aðeins er
getið sjúkdómsheitis, en engin nánari lýsing á
sjúkdómnum fylgir, ..." Sem dæmi nefnir hann
nokkur önnur heiti sem hann telur hafa verið notuð
um sjúkdóminn skyrbjúg í gömlum annálum: kreppa,
kreppusótt, hettusótt og hneppusótt.
Lýsing Sveins Pálssonar á einkennum skyrbjúgs
(bls. 355) er ekki síður litrík (dægradvöl VIII), en sú
sem höfð var eftir James Lind í síðasta pistli.
Læknablaðið 2001/87 485