Læknablaðið - 15.05.2005, Blaðsíða 14

FRÆÐIGREINAR / OFVIRKNIRÖSKUN
Fjölskyldu-, tvíbura- og ættleiðingarannsóknir
hafa gefið vísbendingar um erfðafræöilega þætti.
Pannig hafa systkini og foreldrar ofvirks einstak-
lings um fimm sinnum meiri líkur á vera með
ofvikniröskun miðað við einstaklinga sem ekki
eiga náið skyldmenni með ofvirkniröskun (15).
Tvíburarannsóknir þar sem athugaðar eru líkurnar
á því að hinn tvíburinn sé með ofvirkniröskun ef
annar þeirra er með röskunina, sýna þátt erfða í
55-100% tilvika samkvæmt matslistum foreldra og
50-70% samkvæmt upplýsingum frá kennara (16).
Það kemur fyrir að einungis annar eineggja tví-
bura sé með ofvirkniröskun (17) en hinn ekki sem
bendir til fleiri orsakaþátta en erfða. Margt bendir
til þess að fjölgena erfðir séu ráðandi. Eingena
orsök er þó þekkt, til dæmis veldur erfðagalli í
beta skjaldkirtilsviðtaka útlægu viðnámi (peri-
pheral resistance) gegn skjaldkirtilshormónum
og mjög hárri tíðni ofvirkniröskunar, eða 50-70%
hjá þeim sem bera erfðagallann. Þetta er þó mjög
sjaldgæf orsök ofvirkniröskunar (18). Talið er að
hlutverk erfða sé hvað mest í þeim tilfellum þar
sem einkenni ofvirkniröskunar haldast fram á ung-
lingsaldur (14). Verið er að leita gena sem orsaka
ofvirkniröskun og hafa meðal annars verið gerðar
tengslagreiningar sem benda til tengsla heilkennis-
ins við ýmsa staði í erfðamenginu, til dæmis 16p 13
og 15ql5 (19, 20). Gen sem tengjast ýmsum boð-
efnakerfum hafa verið rannsökuð og eru nokkur
þeirra tekin sérstaklega fyrir hér að neðan.
Erfðir tengdar dópamíni
Truflun á dópamínvirkni í heila, til dæmis í pre-
frontal cortex, hefur verið tengd ofvirkniröskun
(21) en dópamín hefur áhrif á hreyfivirkni. Lyfhrif
metýlfenidats eru að minnsta kosti að hluta til að
hindra endurupptöku dópamíns og valda þann-
ig aukningu á dópamíni í taugamótum (22). Þó
þetta bendi sterklega til þess að vandinn liggi í
vanstarfsemi dópamínerga kerfisins eru einnig
vísbendingar um ofstarfsemi þess í tengslum við
ofvirkniröskun (23) og gæti truflunin verið mis-
munandi eftir einstaklingum. Ýmis gen sem tengj-
ast dópamíni hafa verið nefnd til sögunnar í þessu
samhengi, meðal annars DRD4, DRD5 og DAT-1
sem hvert um sig hefur hlutfallslíkur á bilinu 1,13
til 1,45 (24). Þessar lágu tölur benda til að það þurfi
samspil fleiri gena til að valda ofvirkniröskun (25).
Þessi þrjú gen hafa mismunandi hlutverk, þannig
skráir DRD4 genið fyrir einum af þeim viðtökum
sem miðla áhrifum dópamíns í taugamótum (7).
Visst form DRD4 gensins sem er með endurtekn-
urn 7 basa röðum hefur fundist oftar hjá ofvirkum
börnum en öðrum og benda niðurstöður til l'ylgni
þessa forms við athyglisbrest sérstaklega (26, 27).
DAT-1 genið skráir fyrir dópamín flutningssam-
eind sem færir dópamín aftur inn í taugafrumuna.
Ákveðin genasamsæta (allele) fyrir þessa sam-
eind hefur sýnt fylgni við ofvirkniröskun (28).
Við SPECT (Single Photon Emission Computed
Tomography) rannsókn þar sem tenging dópamíns
við DAT flutningssameindina var skoðuð kom í
ljós að binding var mjög aukin hjá fullorðnum með
ofvirkniröskun eða 70% hærri en hjá viðmiðunar-
hóp sem bendir til aukinnar þéttni sameindarinnar
(29). Metýlfenidat minnkar bindingu við sameind-
ina sem veldur aukinni þéttni dópamíns í tauga-
mótunum sem samrýmist áhrifum metýlfenidats á
ofvirkniröskun (30). í nýlegri metaanalysu fundust
ekki tengsl á milli viss forms DAT gensins (10-re-
peat) og ofvirkniröskunar (31). Annað gen skráir
fyrir catechol-O-methyltransferase (COMT) í
heila en það ensím tekur þátt í niðurbroti á kate-
kólamínum svo sem dópamíni og noradrenalíni og
hefur fylgni við ofvirkniröskun (32).
Erfðir tengdar noradrenalíni
Noradrenalín virðist hafa þýðingu varðandi ofvirkni-
einkenni og geta lyf með noradrenerga verkun haft
áhrif á þau með því að hemja losun noradrenalíns
í taugamót. í dýratilraunum hefur komið fram að
noradrenalínbrautir tengjast hæfileikanum til að
geta flokkað burt óæskileg áreiti (10) en sá hæfileiki
er skertur hjá ofvirkum einstaklingum (33). Þá
hefur sést samband milli noradrenalínskra gena og
ofvirkniröskunar og þá sérstaklega ef jafnframt er
unt námserfiðleika að ræða (10).
Erfðir tengdar serótóníni
Rannsóknir hafa almennt ekki stutt þá tilgátu að
truflun í serótónínbúskap eigi stóran þátt varð-
andi orsök ofvirkniröskunar. Samrýmist þelta
takmarkaðri gagnsemi SSRI (Selective Serotonin
Reuptake Inhibitors) lyfja við ofvirknieinkennum
(34). Þó eru vissar vísbendingar úr dýratilraunum
um þátt serótóníns í ofvirkniröskun (31) og einnig
hafa nokkrir rannsakendur fundið fylgni milli of-
virkniröskunar og gena sem tengjast serótóníni hjá
mönnum (35, 36).
Erfðir sem tengjast öðrunt boðefnum
Lágur styrkur af mónóamín oxídasa (M AO) er tal-
inn geta tengst ofvirkniröskun, en MAO genin eru
á X litningi. Annað gen sem hefur sýnt marktæka
fylgni við ofvirkniröskun skráir fyrir androgen
viðtaka (AR gen). Þetta gen er einnig X litninga-
tengt sem er áhugavert þar sem ofvirkniröskun er
algengari hjá drengjum en stúlkum. Einnig hafa
viss form GABA viðtaka sýnt fylgni við ofvirkni-
röskun (10). Stökkbreyting í geni sem skráir fyrir
próteininu SNAP-25 (synaptosomal-associated
protein) hefur áhrif á losun boðefna í taugafrum-
410 Læknablaðið 2005/91