Læknablaðið - 15.05.2005, Blaðsíða 16

FRÆÐIGREINAR / OFVIRKNIRÖSKUN
Heili Hjá börnum sem hafa orðið fyrir heilaskaða
eftir áverka kemur fram hækkuð tíðni ofvirkni-
einkenna sem geta náð greiningarviðmiðum
ofvirkniröskunar. í einni rannsókn var tíðni of-
virkniröskunar hjá þeim sem höfðu orðið fyrir
alvarlegum heilaskaða 38%, en í þriðjungi tilfell-
anna gengu einkennin til baka. Við vægari heila-
skaða var tíðnin hins vegar lægri (57). Breytingar
í heila hafa sést hjá fólki með ofvirkniröskun, til
dæmis hefur segulómun sýnt fram á eyður báðum
megin í djúphnoða (basal ganglia bilateralt), í
gráa efninu á Brodmann svæði og hægra megin í
aftari gyrðilsfellingu (posterior cingulate gyrus).
Sömuleiðis hafa sést eyður í hvíta efninu miðlægt
í vinstra heilahveli fyrir framan pýramídal brautir
og fyrir ofan djúphnoða (basal ganglia) (58). A
segulómun hefur sést að rúmmál litla heila var
minnkað hægra megin um 4,9% hjá börnum með
ofvirkniröskun en ekki hjá systkinum þeirra sem
ekki voru greind með heilkennið. Bæði börnin
með ofvirkniröskunina og systkini þeirra voru þó
með rúmmálsminnkun á gráa efninu hægra megin
undir enni (prefrontalt) og á gráa og hvíta efninu
vinstra megin undir hnakka (occipitalt) allt að
9,1% (59). Breytingar á hvíta efninu gætu tengst
demýelíneringu (58). Myndgreiningarrannsóknir
eru ekki notaðar til greiningar, að minnsta kosti
ekki enn sem komið er.
Meðganga Sumar rannsóknir sýna tengsl ofvirkni-
röskunar við slæma heilsu móður á meðgöngu og
við fæðingarkrampa. Blæðing á meðgöngu og fylgi-
kvillar við slys á meðgöngu hafa sömuleiðis tengst
auknum líkum á ofvirkniröskun (60). Sjá einnig
kaflana hér að framan um reykingar, áfengisneyslu
og fíkniefnaneyslu á meðgöngu.
Sýkingar Hjá börnum sem fengið hafa heilahimnu-
bólgu af völdum berkla er ofvirkni algengur fylgi-
kvilli (61).
Tilfinningatengsl Fjölskylduþættir hafa óljós áhrif
á tilurð ofvirkniröskunar og eru niðurstöður
rannsókna misvísandi. Þó benda þær til þess að
truflanir á fjölskyldutengslum og streita foreldra
hafi áhrif (62). Ein rannsókn sýndi aukna tíðni
ofvirkniröskunar þegar samskiptaerfiðleikar voru
til staðar í fjölskyldum, hjá börnum í lægri stéttum
þjóðfélagsins, þegar móðir átti við geðræna erfið-
leika að etja og ef faðir sýndi andfélagslega hegð-
un. Eftir því sem fleiri þessara þátta komu saman
því meiri líkur voru á ofvirkniröskun (63). Þessir
þættir geta þó að minnsta kosti að hluta til tengst
erfðum. Það er þekkt í öðru samhengi að álagsat-
burðir geta lagst þyngra á þá einstaklinga sem hafa
undirliggjandi erfðatilhneigingu til geðrænna veik-
inda (64). Til eru kenningar um að hægt sé að líta
á barn með ofvirkni sem einkennisbera fjölskyldu-
vanda. Sálgreinendur telja að ofvirkt barn hafi
orðið fyrir erfiðri upplifun (áfalli) mjög snemma á
lífsleiðinni og að innri togstreitu sé varpað útávið
með einkennum ofvirkniröskunar (65). Rannsókn
á börnum frá Rúmeníu, sem höfðu orðið fyrir
líkamlegum og tilfinningalegum skorti snemma á
lífsskeiðinu, sýndi að stærra hlutfall þessara barna
höfðu einkenni um athyglisbrest með ofvirkni en
hjá viðmiðunarhópi. Einkennin voru meiri því
lengra sem tímabil skorts hafði verið. Einnig hefur
einkennum ofvirkni og athyglisbrests verið lýst
hjá börnum sem alist hafa upp á stofnunum (66).
Einkenni þessara hópa munu þó ekki vera eins
og dæmigerð einkenni einstaklinga með ofvirkni-
röskun. Aföll eins og aðskilnaður eru algengir í
sögu barna með ofvirkniröskun (65). Það er erfitt
að segja með vissu um þýðingu félagslegra þátta
bæði vegna skorts á rannsóknum á þessu sviði,
misvísandi rannsókna (62) og þess að tillit þarf að
taka til erfðafræðilegra orsakaþátta.
Umhverfisþœttir í dýratilraunum hafi komið fram
einkenni lík ofvirkniröskun þegar dýrin hafa
fengið neurotoxísk efni svo sem blý og PCB (fjöl-
klóruð bífenýlsambönd) (67). Langvinn blýeitrun
er grunuð um að vera orsakaþáttur fyrir ofvirkni-
röskun (54).
Próunarkenning Vangaveltur hafa verið um það
hvers vegna ofvirkniröskun sé jafn algeng í þjóð-
félaginu sem raun ber vitni þar sem hún virðist að
miklum hluta erfðatengd. Ein hugmyndin á þessu
sviði er að ofvirkniröskun hafi þróast til að auka
lífslíkur veiðimanna og bardagamanna í fyrndinni
(68). Ýmsir hafa þó dregið þessa hugmynd í efa og
telja ofvirkni hafa verið jafn ef ekki meira haml-
andi þá en nú í okkar tæknivædda þjóðfélagi (69).
Lokaorð
Ljóst er að orsakir ofvirkniröskunar eru margþætt-
ar. Þrátt fyrir að erfðir skýri stóran hluta tilfella
virðist hvert af þeim genum sem þekkt eru í dag
hafa lítil áhrif þegar á heildina er litið. Þannig er
fjölgena samspil líklegast til að valda ofvirknirösk-
un í samspili við umhverfisþætti. Það gæti farið svo
að ofvirkniröskun verði í framtíðinnni ekki skil-
greind sem eitt heilkenni eins og gert er nú í ICD-
10, heldur sem mörg heilkenni hvert með ólíkri
meingerð og einkennum. Þekkingunni fleygir fram
varðandi orsakir ofvirkniröskunar og var hér stikl-
að á stóru um þá vitneskju sem við höfum í dag.
412 Læknablaðið 2005/91