Læknablaðið - 15.05.2005, Blaðsíða 34

FRÆÐIGREINAR / GAGNAGRUNNUR
gagnrýni var að mestu hunsuð, og aðeins 13%
þjóðarinnar taldi sig hafa góðan skilning á málun-
um samkvæmt Gallup-könnun sem var gerð mán-
uði áður en lögin voru samþykkt (31). Umræðan
fór auk þess að miklu leyti fram eftir að frumvarpið
var samþykkt. Nær ekkert samráð var haft við borg-
arana og væntanlegur leyfishafi stóð einkum fyrir
þeim kynningarfundum sem haldnir voru.
Sú hugmynd um lýðræðislegt samþykki sem hér
um ræðir er skilgetið afkvæmi þess hugsunarháttar
að mestu skipti að telja hausa. Af talningunni er
síðan dregin ályktun um almannavilja, burtséð frá
því hvernig sá vilji var mótaður. Gegn þessari hug-
mynd um mældan meirihlutavilja mætti tefla ann-
arri sem leggur áherslu á að almannaviljinn mótist
í upplýstri rökræðu um málefnið sem taka þarf
ákvörðun um (32). Ljóst má vera að samkvæmt
höfðatölureglunni er víðtækt samfélagssamþykki
fyrir gagnagrunnsmálinu en séu gerðar þær kröfur
um samfélagssamþykki að það sé ígrunduð niður-
staða borgaranna sem mótast í upplýstri umræðu
þá sjáum við málið í öðru ljósi því að slík umræða
fór ekki fram á opinberum vettvangi áður en það
var afgreitt (33). Við þetta mætti bæta að skír-
skotun til yfirgnæfandi stuðnings við MGH meðal
íslendinga gæti verið notuð sem rök fyrir því að
afla beins samþykkis, frekar en að gera einungis
ráð fyrir samþykki allra þeirra sem ekki segja sig
úr grunninum.
Kjarni fjórðu rakanna fyrir réttmæti þess að
gera ráð fyrir samþykki þeirra sem ekki segja sig úr
grunninum er sá, að þar sem MGH samanstendur
einkum af upplýsingum úr sjúkraskrám, þá verði
hann einkum notaður í faraldsfrœðilegum rann-
sóknum og við tölfræðigreiningu á gögnum fyrir
stefnumótun í heilbrigðismálum. Það er viðtekin
venja að gera ráð fyrir samþykki í faraldsfræðileg-
um rannsóknum á ópersónugreinanlegum gögnum
sem er reglulega safnað í heilbrigðisþjónustunni
(34). í ljósi þessa er staðhæft að kosturinn á að
segja sig úr grunninum feli í sér meiri viðurkenn-
ingu á sjálfsákvörðunarrétti en er strangt til tekið
krafist í rannsóknum af þessu tagi.
Gegn þessum síðustu rökum bendi ég á þrennt
sem ég tel vera afar mikilvægt. í fyrsta lagi gerir sú
fullyrðing að MGH sé einungis nothæfur til venju-
legra faraldsfræðirannsókna ráð fyrir því að hann
sé einangraður og án tengsla við ættfræði- og erfða-
upplýsingarnar. I besta falli er þetta villandi og
dregur athygli frá gagnagrunnasamstæðunni sem
er talinn helsti ávinningur þessa verkefnis. Það
liggur í augum uppi að ef heilsufarsupplýsingar eru
bornar saman við upplýsingar um ætterni og/eða
erfðaupplýsingar, þá er meira í gangi en venju-
leg faraldsfræði. Jane Kaye og Paul Martin hafa
lýst þessu vel: „Þessir þrír aðskildu gagnabankar
verða spyrtir saman undir stjórnsýsluskipulagi
gagnagrunns á heilbrigðissviði til að gera Islenskri
erfðagreiningu kleift að stunda faraldursfræðilegar
erfðarannsóknir'1 (35). í bígerð er eitthvað nýtt,
áhugavert og mögulega nytsamt eða áhættusamt,
sem upplýsa ætti einstaklinga um áður en þeir taka
ákvörðun um það hvort þeir taka þátt eða ekki.
í öðru lagi hefur því verið haldið fram að krefj-
ast ætti samþykkis einstaklinga „sökum viðskipta-
legs eðlis gagnabankans og þess að rannsóknirnar
eru einkum í hagnaðarskyni“ (7). Þetta er mikil-
vægt atriði sem á skilið að fá meiri athygli en ég
hef rúm fyrir í þessari ritgerð. Lögin urn MGH
fela í sér að heilsufarsupplýsingar eru afhentar
þriðja aðila sem tekur engan þátt í umönnun
sjúklingsins. I nýlegri yfirlýsingu World Medical
Association um gagnagrunna á heilbrigðissviði
(17. grein) er sérstaklega kveðið á um að leita beri
samþykkis sjúklinga í slíkum tilvikum (36). Væri
MGH í almenningseign íslenska heilbrigðiskerf-
isins og eingöngu notaðar í rannsóknum innan
þess, mætti rökstyðja ætlað samþykki með til-
vísun til gagnkvæmnis og almannahags. En þegar
upplýsingarnar eru ekki bara auðlind fyrir heil-
brigðisrannsóknir heldur jafnframt verðmæti sem
einkafyrirtæki nýtir sér á hlutabréfamarkaði, þá
erum við komin á svið sem er verulega frábrugðið
venjulegu umhverfi heilbrigðisrannsókna og lýtur
annars konar lögmálum. Hver svo sem ástæðan er,
þá hefur þetta ekki slegið meirihluta íslendinga út
af laginu, því að þeir hafa ákveðið að treysta fyrir-
tækinu. Hins vegar er æskilegra að traust sé reist á
upplýsingum fremur en vanþekkingu, og ákvæði
um beint samþykki einstaklinga hefði stuðlað að
upplýstari ákvörðunum almennings.
Þriðja og veigamesta atriðið er að möguleikinn
á að segja sig úr grunninum hentar aðeins hæfu,
upplýstu og fullveðja fólki. Ekki er gætt hagsmuna
þeirra sem eru ófærir um að taka upplýstar ákvarð-
anir, svo sem hinna fársjúku, geðveiku og andlega
fötluðu. Raunar felur úrsagnarákvæðið ekki í sér að
hæfir einstaklingar taki neina réttnefnda ákvörðun
yfirhöfuð. Öðru nær: Heilsufarsupplýsingar þeirra
sem hafa aldrei velt málinu fyrir sér, hvort sem það
er vegna áhugaleysis, framtaksleysis eða almennr-
ar vanrækslu á eigin hagsmunum, munu að öllum
líkindum lenda í gagnagrunninum. í stað þess að
hvetja til yfirvegunar og umhugsunar, þá lögmætir
þetta „ællaða samþykki" hugsunarleysi og fáfræði
á meðal borgaranna um þetta mikilvæga mál. Þetta
er gagnstætt anda rannsóknarsiðfræði samtímans.
Því mætti bæta við að þessi stefna er frekar
ókurteis, því í raun segir hún: „Við munum taka
upplýsingar þínar nema þú bannir það“, frekar
en að segja kurteislega „við tökum upplýsingar
þínar ef þú leyfir það“. Þetta er mildilega að orði
430 Læknablaðið 2005/91