Læknablaðið - 15.05.2005, Blaðsíða 75

UMRÆÐA & FRÉTTIR / ÍÐORÐ 176
Effect - efficacy
Effect
Að gefnu tilefni lagðist undirritaður í nokkra könn-
un á notkun enska orðsins effect í samsettum heit-
um í Iðorðasafni lækna. Fyrir koma þar fræðiheitin
aftereffect, eftirhrifi excitatory effect, örvandi verk-
un; pharniacodynamic effect, lyfhrifi placebo effect,
lyfleysuáhrifi primacy effect, frumhrifi toxic effect,
eiturhrif og side effect, hjáverkun. Parna er þrjú mis-
munandi íslensk orð notuð til að þýða enska orðið
eff'ect: áhrifi hrif og verkun.
Uppruni orðins effect er í gullaldarlatínu, þar
sem til dæmis má finna nafnorðið effector, sá sem
framleiðir, veldur, á upptök að eða kemur einhverju
af stað. Samkvæmt Ensk-íslenskri orðabók Arnar
og Örlygs er orðið til í ensku bæði sem nafnorð
og sem sagnorð. Nafnorðið effect getur táknað:
1. áhrifi verkun; 2. árangur, afleiðing, eftirköst; 3.
áhrifamáttur, þýðing; 4. tœknibrella; 5. hughrif and-
biœr; 6. (í fleirtölu) persónulegar eigur; 7. (í vísind-
um) hrifi vísindalegt fyrirbœri (sbr. Doppler effect).
Sögnin effect merkir: 1. valda, stuðla að, koma til
leiðar; 2. framfylgja, fullnœgja, framkvœma; 3. inna
afhendi, vinna, koma íframkvœmd; 4. koma í kring,
koma á, ganga frá.
Læknisfræðiorðabók Dorlands lýsir effect þannig:
The result produced by an action (afleiðing áverk-
unar) og læknisfræðiorðabók Stedmans tekur alveg
í sama streng: The result or consequence ofan action
(niðurstaða eða afleiðing áverkunar). Spyrja má þá
hvort íslensku orðin áhrif, hrif og verkun komi því
til skila sem skila þarf í ofangreindum fræðiheitum.
Eru þau ef til vill samheiti og merkja nákvæmlega
það sama í þessum samsettu heitum? Ástæða spurn-
inganna er sú að orðabókarmenn og íðorðafræðing-
ar vilja gjarnan samræma og nota alltaf sama heitið
þegar sama orð eða orðhluti kemur fyrir, þó á mis-
munandi stöðum sé. Þessari stefnu er gjarnan lýst
nteð slagorðinu: Sania heiti fyrir sama orð.
Toxicity
I 173. pistli var fjallað um systeniic toxicity og lagði
undirritaður til að íslensku þýðingarnar væru tvær
og notaðar eftir því sem við ætti í hvert sinn: 1.
almenn eða útbreidd eiturverkun. 2. kerftsbundin,
kerftstengd eða kerfislœg eiturverkun.
Þorkell Jóhannesson, prófessor emeritus, sendi
tölvupóst og sagði frá því að hann vildi heldur nota
íslenska heitið eiturhrif um toxicity. Hann sagðist
hins vegar nota heitið eiturverkun um toxic effect.
Læknisfræðiorðabækur Dorlands og Stedmans
eru sammála um það að nafnorðið toxicity lýsi því
ástandi eða þeim eiginleika að vera eitraður. Það
vísar samkvæmt þessu til eiginleika lyfsins eða efn-
isins sem til umræðu er hverju sinni.
Áhrif, hrif, verkun
Undirritaður verður að viðurkenna að hér á hann
svolítið erfitt með að fóta sig. Hann á bágt með að
aðgreina merkingu þessara þriggja orða og jafn-
framt erfitt með að átta sig á því hvort þau séu
jafngild samheiti eða ekki. íslensk orðabók Eddu
tilgreinir að áhrif tákni það að orka eða hrífa á (e-n
eða e-ð), verkun, áorkan. Nafnorðið hrif táknar á
sama hátt það að hrífast. Það merkti upphaflega
grip eða tak samkvæmt Orðsifjabók Ásgeirs Blön-
dals Magnússonar og er leitt af sögninni að hrífa,
sem merkir að þrífa, grípa, orka á, heilla, klóra,
skrapa. Loks er það nafnorðið verkun sem, í því
samhengi sem til umræðu er, táknar áhrifi áorkun.
Hér með er óskað aðstoðar frá lesendum. Spurt
er hvort ástæða sé til að breyta og samræma íslensku
heitin á þeim fyrirbærum sem nefnd voru í upphafi
pistilsins og hvernig það skuli rökstutt.
Aukaverkun
I tölvupóstinum frá Þorkeli kom fram að hann notar
heitið hjáverkun um það sem ýmsir aðrir nefna
gjarnan aukaverkun lyfs, side effect eða adverse
effect. Rétt er að geta þess að íðorðasafn lækna
tilgreinir einungis heitið hjáverkun. Þá má einnig
nefna að íslenska heitið niilliverkun virðist alveg
vera orðið ráðandi í þýðingum á lyfjatextum þar
sem fjallað er um verkun lyfja nteð öðrum lyfjunt,
drug interaction. Önnur sambærileg heiti, sem ekki
virðast hafa náð að festa sig í sessi, eru: samverkun
og víxlverkun.
Efficacy
Samkvæmt læknisfræðiorðabók Stedmans er þetta
almennt heiti sem notað er til að lýsa því hversu vel
tiltekin íhlutun, aðgerð, meðferðaráætlun eða þjón-
usta nær fram, við bestu aðstæður, þeim áhrifum
sem vænst var. Iðorðasafn lækna tilgreinir íslenska
heitið virkni. Æskilegra væri sennilega að nota heit-
ið skilvirkni. íhlutun, sem skilar vel því sem vænst
var, er skilvirk. í læknisfræðiorðabók Dorlands
kemur einnig fram að heitið efficacy er meðal ann-
ars notað urn „skilvirkni” lyfja, þ.e. hæfni þeirra til
að ná fram þeirri verkun sem óskað er eftir. Sérstak-
lega er tekið fram að effkacy er óháð potency, það
er hversu mikið þarf af lyfinu til að ná fram áhrif-
unum. Lyf, sem nægir að gefa í lágum skömmtum,
hefur mikla virkni. Þessu þarf að bæta inn í Iðorða-
safnið, en þar er enska nafnorðið potency aðeins
þýtt með íslensku orðunum: hœfni, dugur.
Jóhann Heiðar Jó-
hannsson
johannhj@landspitali.is
Jóhann Heiðar er læknir
á Landspítala Hringbraut.
Læknablaðið 2005/91 471