Læknablaðið - 15.05.2005, Blaðsíða 33

FRÆÐIGREINAR / GAGNAGRUNNUR
sem ekki segja sig úr grunninum. Fyrstu rökin
tengjast notagildi gagnagrunnsins. Ef krafist væri
beins samþykkis myndi það hindra öflun gagna
og vísindalegt gildi gagnagrunnsins því minnka.
En þessi efasemd er þversagnarkennd. Bent hefur
verið á að röksemdin að þátttaka minnki umtals-
vert við öflun beins samþykkis „stangast á við þá
forsendu að ... þeir sem skila ekki inn úrskráning-
arblaðinu séu í raun að samþykkja þátttöku í rann-
sóknum“ (7). Ég held - og það er aðeins upplýst
ágiskun - að ein helsta ástæða þess að svo margir
hafi sagt sig úr grunninum sé sú að þeim þyki ein-
faldlega rangt að ekki sé beinlínis leitað samþykkis
þátttakenda í þessu einstaka verkefni. Sé þetta
rétt, hefði þátttakan jafnvel orðið enn meiri hefði
verið leitað eftir beinu samþykki.
Benda má að slík rök vega almennt ekki þungt
í siðfræði rannsókna: „Það eru lagaleg og siðferði-
leg rök fyrir því að afla upplýsts samþykkis, jafnvel
þótt það hafi í för með sér að heilbrigðisþjónusta
byggi oft á rannsóknum sem notast við villandi
gögn þar sem hugsanlegir þátttakendur gætu
ákveðið að taka ekki þátt“ (22). Stundum er þó
vikið vikið frá kröfunni um samþykki, oftast þegar
um er að ræða faraldsfræðilegar rannsóknir sem
hafa ótvírætt gagn og enga áhættu í för með sér.
Slíku er ekki til að dreifa í þessu tilviki. Safn upp-
lýsinga um sjúklinga í einn miðlægan grunn eykur
hættu á misnotkun og deilt er um vísindalega
gagnsemi þess. Það dugar því ekki að skírskota til
hagsbóta sjúklinga (umdeilanlegt vísindalegt gildi
gagnagrunnsins tengist væntanlega mögulegum
hagsbótum manna) til að víkjast undan þeirri
kröfu að leita samþykkis þátttakenda. Henni verð-
ur ekki skákað nema önnur mikilvæg atriði komi
til að auki.
Viðbótarrökunum þremur er ætlað að taka tillit
til þessara mikilvægu atriða. Því er oft haldið fram
- íslenskir stjórnmálamenn hafa verið sérlega veik-
ir fyrir þessum rökum - að ekki þurfi að leita sam-
þykkis þátttakenda í MGH sökum þess hve örugg
gögnin eru. Þar sem engin persónugreinanleg gögn
séu í gagnagrunninum megi slaka á samþykkis-
kröfunni. Ég hef þegar rætt þetta atriði og fært rök
fyrir því að (i) upplýsingar í grunninum séu rekj-
anlegar og (ii) tæknilegu öryggi megi ekki rugla
saman við, og geti því heldur ekki komið í staðinn
fyrir, sjálfsákvörðunarrétt þátttakenda sem í þessu
tilviki jafngildir siðferðilegri kröfu um samþykki.
Raunar held ég að hugleiða mætti fremur þann
kost að slaka eilítið á persónuverndarsjónarmiðum
og leita samþykkis þátttakenda því að þar með
væri í senn komið til móts við sjónarmið um virð-
ingu fyrir sjálfsákvörðunarrétti þátttakenda og
aukið á notagildi gagnagrunnanna.
Þriðju rökin byggja á hugmyndinni um „samfé-
lagssamþykki“. Jeffrey Gulcher og Kári Stefánsson
skilgreina meira að segja ætlað samþykki í þessu
samhengi sem „samþykki samfélags fyrir notkun
heilbrigðisuppplýsinga eftir viðmiðum samfélags“
(15). George Annas hefur réttilega bent á að sam-
félag getur lagt blessun sína yfir rannsóknarverk-
efni en það geti hvorki lagalega né siðferðilega
krafið einstaka meðlimi samfélagsins um að taka
þátt í slíku verkefni (7). Orð Ruth Macklin eru líka
mikilvæg í þessu samhengi: „Þegar siðir og venjur
samfélags víkja frá grunnatriðum rannsóknasið-
fræðinnar, þá ber rannsakendum skylda til að
halda sig við rannsóknasiðfræðina og ekki við stað-
bundna eða menningarbundna siði“ (28).
Þeir sem tefla fram rökunum um „samfélags-
samþykki“ og halda því fram að ákörðunin um
MGH hafi greinilega verið „niðurstaða upplýsts
lýðræðislegs samþykkis" (29) virðast telja, að þar
eð mikil umræða var um MGH og Gallup-kann-
anir hafi sýnt að stór meirihluti landsmanna studdi
þau áform, þá séu gildar ástæður fyrir að safna
gögnum með ætluðu samþykki fólks. Þetta gæti
verið rétt við kjöraðstæður þar sem allir þátttak-
endur væru hæfir einstaklingar sem taka ígrundaða
ákvörðun í ljósi upplýstrar rökræðu. En ekki heyra
allir undir þessa lýsingu. Hversu umfangsmikil sem
þjóðfélagsumræðan annars var þá eru þeir, sem
tilheyra jaðarhópum (svo sem geðveikir, fíkniefna-
neytendur, ólæsir, börn) og löggjöf um rannsóknir
ætti sérstaklega að vernda, einmitt ólíklegastir til
að hafa tekið þátt í rökræðunni og fylgjast með
henni. Það kann hins vegar að vera rétt, sem Gísli
Pálsson og Paul Rabinow benda á, að miðað við
aðrar þjóðir hafi íslendingar staðið sig nokkuð vel
og að „í flestum tilvikum hefur ekki verið tekið
eftir uppsetningu miðlægra gagnagrunna á heil-
brigðissviði“ (30).
Hvað sem slíkum samanburði líður ættu
menn ekki að rugla tölulegum staðreyndunr um
yfirgripsmikla umræðu og yfirgnæfandi álit rneiri-
hlutans saman við hugmynd um samþykki fyrir
þátttöku í rannsókn sem felur í sér skilning á því
sem er samþykkt. Samfélagssamþykki verður að
standast bæði formlegar kröfur um málsmeðferð
og efnislegar kröfur um innihald. Formlegu kröf-
urnar varða þann tíma sem umræðan hefur fengið,
óhindraðan aðgang almennings að upplýsingum
sem koma málinu við, og svo framvegis. Kröfur
um innihald snúa að umræðuefninu sjálfu, hvort
almenningur hafi verið nægilega vel upplýstur um
viðeigandi málefni og um þær meginreglur sem
þarf til að meta þau. Mér sýnist að ef umræðan
væri skoðuð ofan í kjölinn, þá myndi hún hvoruga
kröfuna standast. Umræðan um MGH var að
stórum hluta óupplýst, villandi, og fordómafull.
Frumvarpinu var þrýst í gegnum þingið, upplýst
Læknablaðið 2005/91 429