Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2001, Page 8

Ástráður Eysteinsson
Þetta er gagnleg þrískipting, ekki síst vegna þess að manni verður ljóst
hversu mjög þessir flokkar skarast í raun og skýra \irkni hver annars.
Þýðing af fyrstu gerð er raunar alltaf að eiga sér stað í tungumálinu og
nálgast það sem við kennum almennt við skilning. En hún verður virk
þegar einhverja fyrirstöðu má finna og greiða þarf fyrir skilningi með
útskýringum eða annarskonar endursögn á því sem ekki skilst umsvifa-
laust. I mörgum skáldsögum er þetta áberandi, ekki síst í sögum eins og
Kiistnihaldi undirjökli eftir Halldór Laxness, þar sem sögumaður áttar sig
ekki vel á því sem er að gerast eða kann ekki skil á sögulegu baksviði at-
burðanna. Hann fær að heyra ýmsar „útgáfur“ af veruleika og sögu sam-
félagsins undir Jökh, þar á meðal landlægar munnmælasögur, upprifjun
skáldsögu Jules Verne um ferð til jökulsins og niður um hann, endursögn
á hluta Eyrbyggju, nýlegan orðróm um líkflutning uppá jökulinn og stað-
hæfingar um ofúmáttúrulegan mátt þessa jökuls, að hluta til settar fram
með „kosmóbíólógískum" hugtökum sem eru Umba lítt kunn. Skáldsaga
Laxness geymir ýmis dæmi um að okkar eigið tungumál er stundum eins
og framandi tunga og kannski er enginn þýðandi á staðnum til að „miðla
málum“. I sögunni er reyndar töluverð umræða tun tungumálið og Jón
prestur prímus segir ýmist að merking þess sé komin undir samkomulagi
eða hann virðist jafrivel vilja hverfa ffá því og segir leiðinlegt að menn
skuli ekki „blístra hvor á annan eins og fuglamir.“2
Þýðing milli tveggja tungumála er einnig flóknari en virðast kann \dð
fyrstu tilhugsun, ekki síst þegar bókmenntaverk er þýtt. Ferðin liggur
ekki beint frá einu orði í frummáh yfir í samsvarandi orð í þýðingarmáli,
heldur er merking endursköpuð í nýju menningarsamhengi, þar sem
margskonar táknkerfi tengjast og hafa áhrif hvert á annað. I vissum
skilningi er þ\d þýðing texta, sem felur í sér mikinn fjölda menningar-
legra og staðbundinna boða, einnig þýðing milli táknkerfa. Ef Ki'istni-
haldið er þýtt á annað tungumál gætu til dæmis trúarleg táknkerfi í hinu
nýja samfélagi haft áhrif á verk þýðandans og viðtökur þess.
Þegar skáldsaga er þýdd á kvikmyndaform gerist það á hinn bóginn
oft innan þess menningarheims sem teljast má heimahöfn skáldsög-
unnar, eins og raunin er um kvikmyndun Kristnihaldsins.3 En hér er um
2 Halldór Laxness: Kristnihald undirjökli, Reykjavík: Helgafell 1968, s. 98, 106. Hér
eftír verður vísað til þessa verks með blaðsíðutali í svigum innan meginmáls.
Með þessu er ég ekki að gera lítið úr þeim ríflega tveimur áratugum sem sldlja á
milli sögu og myndar. Margt breyttist á Islandi á þessum árum (1968-1989), en á
6