Tímarit Máls og menningar - 01.06.1950, Side 130

120
TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
hans sem nú eru allt í einu orðin grunsamlega hjálpfús og greiðvikin; og fáleikar
og drungi ríkja á hinu nýja heimili. Bjartur í Sumarhúsum. hinn herðabreiði kot-
ungur sem einnig er bragvís hagyrðingur og góður fjármaður, byrgir svikin inni í
bugskoti sínu og felur hinar viðkvæmari kenndir undir grímu kaldranalegrar, áleit-
innar karlmennsku. „Sá sem dregur fram sínar kindur bvr í höll“, segir hann ein-
beittur við sjálfan sig.
Það eru mikil átök í þessum hluta sögunnar, þá er Bjartur leggur af stað út í
hausthríðina í leit að kindum, en villist uppi á öræfum, ríður yfir beljandi fljót
á hreintarfi, gistir í snjóskafli og verst svefni og kulda með því að kveða við raust
allar þær vísur sem hann geymir í minni. Meðan þessu fer fram liggur kona hans
ein heima í kofanum, dauðhrædd og þjökuð og hlustar á ýluna í storminum og
jarminn í sauðkindinni sem Bjartur hefur lokað inni, unz hún drepur ána í vígahug
og seður óstjómlega löngun sína í kjöt. Á sama hátt elur hún bam sitt alein í vetr-
arkuldanum, hundurinn hergur barninu, en sjálf bíður hún bana: Bjartur lítur á
þetta sem hálfgerða refsingu fyrir það að hann er ekki faðir þessa harns.
Hann kvænist aftur upp á von og óvon fyrir atbeina prestsins, kofinn fyllist af
krökkum sem flest deyja á veturna, eins og kindur hans. Það er Ásta Sóllilja sem
stendur hjarta hans næst, dóttirin sem er afkvæmi annars manns; hún er önnur
aðalpersóna sögunnar. Fögur er hún og vex upp eins og villijurt í mýrinni, hjálpar-
vana í þrá sinni eftir ástúð og umhyggju. Ásýnd hennar her tvær ólíkar hliðar og
er önnur Ijós en liin dökk, það eru hinir sundurleitu möguleikar í lífi hennar. En
þegar veikleiki ástarinnar er annars vegar er Bjartur strangur: kvöld eitt í gistihúsi
niður í þorpinu ýtir hann henni hranalega frá sér og meiðir hina ljósu hliðina svo
að hún bíður þess aldrei bætur. Ásta Sóllilja verður kennararæfli að bráð, en eftir
það rekur Bjartur hana frá sér út í örbirgð og tæringardauða.
Og hann, óháður bóndinn, kemst stöðugt eftirminnilegar í raun um að sjálfstæði
hans er umlokið fjárhagslegu ófrelsi. Eignamönnunum er hann ekkert annað en
verkfæri til viðgangs og aukins gróða, eitt af mörgum. Ofriðurinn, heimsstríðið
fyrra, hefur svikula velsæld í för með sér, kaupfélögin lofa alþýðunni samvinnu, en
nýja húsið sem Bjartur reisir á lánum reynist óhæfur mannabústaður, og hin
flóknu verðhréf og veð setja hann á höfuðið. „Að vera fátækur er einmitt þetta sér-
kennilega ástand mannsins að geta ekki tekið á móti kostakjörum", segir Laxness
með sínu gætna, tvísæja háði. Þar kemur að lokum að Bjartur gistir sjávarþorpið
og etur ringlaður stolið brauð verkfallsmanna, honum flýgur skyndilega í hug að
hann hafi ekki annað verið en þræll hinnar lognu liugsjónar um sjálfstæði bóndans.
„Sjálfstætt fólk“ er tilbrigði Laxness við „Gróður jarðar". Lengi vel er stíllinn
og andagiftin með áþekkum liætti, en smám saman kemur í ljós greinarmunur þess-
ara skáldverka, og það sést áður en lýkur að einmitt þar má Laxness sín mest. Það
felst enginn draumur um flótta frá mannlegu félagi í veruleika hinnar íslenzku
heiðar, hin hamramma hetja hans öðlast ekki unað frumstæðrar sveitasælu, þvert
á móti: hann er maður vonsvikinn, kröftum hans eytt til ónýtis, trú hans á villigöt-
um. Andagift Laxness á ekki rót sína að rekja til dýrkunar sigursællar sjálfshyggju,
lieldur félagslegs réttlætis. Innfjálgi hans er jarðbundin og gæðir leikandi hugar-