Tímarit Máls og menningar - 01.09.1954, Blaðsíða 14

124
TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
buddies“. Þessi myrka aðferð þarf reyndar ekki að vera með öllu fjand-
samleg menskum mönnum; en einmitt vegna þess að hún kærir sig koll-
ótta að ná sambandi við þá, verður almenníngur afhuga orðsins mönn-
um, og fer í vandræðum sínum að hlusta á stjórnmálamenn, en þar þarf
einginn að efast um hvað sé verið að fara, enda aldrei talað við þá sem
kunna hugarreikníng né búa á hinum fljúgandi diskum; og þetta verður
til þess að sjálfir menn orðsins, skáldin, standa uppi með öllu lesenda-
lausir í heiminum. Enda varla hægt með sanngirni að krefjast þess að
það svari fyrirhöfn að bjóða fram gáfur sínar í þjónustu hinna sviðnu
loftbúa.
Eg nefndi orðið tískubókmentir: þó undarlegt sé eru sum þessara fyr-
irbrigða nefnd svo. Fyrirmyndir flestra þeirra sérviskutiltækja sem eiga
að koma í andagiftarstað eru frá tímum fyrri heimsstyrjaldar og ár-
unum eftir hana, frummyndirnar að flestum fyrirbrigðum þessa form-
dýrkandi formleysis verða fundnar í Ulysses eftir James Joyce, þeirri
bók þar sem einna leingst verður komist í raunsæisstefnu; sú bók er
nokkurskonar alfræðirit „tískuskáldskapar“; — þar stendur einnig hinn
frægi kafli, 45 blaðsíður að leingd, sem svo er raunsær að ekki er einu-
sinni í honum konnna; þvi samkvæmt hinni yfirraunsæu aðferð, sur-
realismanum, sem er framhald hinnar rétttrúuðu „sveitalegu“ raunsæi
19. aldar, á að láta textann líta þannig út einsog maður hefði hripað
hann niður um leið og hugsanirnar ullu frammúr undirvitundinni, — og
einsog allir vita þá eru aungvar kommur til í undirvitundinni.
Ég vil ekki láta undir höfuð leggjast að taka fram að ég ber mikla
virðíngu fyrir hinni tröllauknu æfíngu Joyce’s, Ulysses; sú bók geymir
sérkennilegan þverskurð síns tíma, og miklu raunsærri en þann sem
venjuleg raunsæisbók frá 19. öld feingi sýnt, — ekki síst þarsem í Ulys-
ses endurspeglast nokkrar þeirra tískukennínga sem voru sérkenni þess
tíma; sumar þeirra eru nú komnar alveg úr móð eða búið að slíta niðr-
úr þeim, og nú flokkaðar undir sveitamensku einsog öll nýaflögð tíska,
þó þær tóri kanski enn í einstöku kennaraskólum, ellegar séu orðnár
„household word“ í Bandaríkjunum, einsog til dæmis sálgreiníngin sem
svo var nefnd, psychoanalysis. Sú kenníng er ég nú nefndi var hreint
og beint sjálfur aðalgrundvöllurinn sem yfirraunsæin, surrealisminn,
var reist á þegar sú stefna birtist sem bókmentahreyfíng í París og
Bruxelles snemma á þriðja tugi aldarinnar; en á mínurn sokkabandsár-