Tímarit Máls og menningar - 01.05.1958, Blaðsíða 49

ATHUGASEMDIR UM BREKKUKOTSANNÁL
myndaflaura aðhald formsins. Þetta
er mjög áberandi í æskuverkum hans,
bæði í Vejaranum og annars staðar,
sömuleiðis í Sölku Völku og Sjálf-
stœðu fólki, og þessi tilhneiging er
ekki með öllu horfin í Heimsljósi þó
að þar gæti meiri hófsemi. Þessi með-
fædda mælska hefði að sjálfsögðu
getað orðið hættuleg hverjum meðal-
höfundi, og það er enn eitt dæmi um
ágæti rithöfundarins Halldórs Kilj-
ans Laxness að hún fellir lítinn
skugga á snilld hans. En mikilvægi
þeirrar stílbreytingar sem verður með
Islandsklukkunni (1943) er ljósari
þegar þetta er haft í huga.
Um þær fjórar skáldsögur Halldórs
sem komið hafa út eftir 1940 má með
sanni segja að þær hafa allar komið
lesendum „jafnmikið á óvart“. En ef
við setjum svo að þær hefðu komið út
í annarri röð, t. d. þessari: íslands-
Jclukkan1 — Gerpla — Atómstöðin —
Brekkukotsannáll, þá hefði hissa
manna ef til vill orðið nokkru minni.
Með því vil ég segja að þessum fjór-
um skáldsögum megi fyrir ýmsra
hluta sakir skipa saman tveim og
tveim: íslandsklukkunni og Gerplu,
Atómstöðinni og Brekkukotsannál.
Þessi flokkun er að sjálfsögðu ekki
pottþétt frekar en aðrar flokkanir,
það er til dæmis margskonar munur
og mikill á íslandsklukkunni og
Gerplu, og ýmislegt sem áunnizt hafði
í íslandsklukkunni er hagnýtt í Atóm-
stöðinni, á sama hátt og þeirrar miklu
rannsóknar á íslenzkri tungu sem er
undanfari Gerplu sér merki í Brekku-
kotsannál. Um íslandsklukkuna og
Gerplu er líkingin augljósari í fljótu
bragði. Hvor tveggja bókin er epík í
þrengri merkingu orðsins. Hvor
tveggja fjallar um liðnar aldir. Ein-
hver kynni að vísu að segja að Gerpla
sé ekki epík heldur anti-epík. Þetta er
aðeins rétt að því leyti sem hún er
gagnrýni á hetjudýrkuninni, en form-
ið sem höfundur ljær þessari gagn-
rýni er í hæsta máta epískt form.
Eflaust má líta svo á að hið lausa
form Atómstöðvarinnar beri vitni um
nokkurskonar tilslökun höfundar við
sjálfan sig, sem honum hafi verið
nauðsynleg eftir þá miklu spennu sem
þurft hefur til að skapa hetjusöguna
af Jóni Hreggviðssyni. En hinu ber
ekki heldur að gleyma að Atómstöðin
er millispil milli tveggja höfuðverka,
og líkingin milli forms Atómstöðvar-
innar og Brekkukotsannáls felst held
ég í því að höfundur hefur í síðari
bókinni gagnunnið og fullkomnað
ýmislegt sem drög lágu aðeins til í
stíl, byggingu og efni Atómstöðvar-
innar.
2. Hinn epíski andi
Það er einkennandi um ýmsar
mestu skáldsögur þessarar aldar að
þær geta ekki í neinni venjulegri
1) Ég á við allar þrjár bækumar um Jón Hreggviðsson.
151