Tímarit Máls og menningar - 01.05.1958, Side 69

TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
Ijósi: andspœnis öldungnum sem er
bugaffur undir ofurþunga eymdarinn-
ar, ofurseldur sem þolandi hverju at-
viki ■— birtist hin ójarðneska gleði
sem er send okkur frá bústað guð-
anna, og gefur okkur í skyn að hetjan
fremur sína œðstu athöfn sem alger
þolandi. Sú athöfn nœr langtum
lengra en líf hans, aftur á móti haja
hinar meðvituðu athafnir fyrr á ævi
hans aðeins gert hann að þolanda.
Þannig er atburðajlœkja Odípussagn-
arinnar, óleysanleg dauðlegu auga,
smámsaman rakin í sundur — og við
Jyllumst hinni dýpstu mannlegu gleði
gagnvart þessari guðlegu samsvörun
við díalektíkinni.
(Die Geburt der Tragödie, 9 (1872))
Þrátt fyrir allt þá eru báðum nokkr-
ir púnktar sameiginlegir.
Mér virðist þessi ummæli einnig
geta gefið nokkrar ábendingar um
harmleik Garðars Hólms og ljósið
sem að lokum skín í myrkrunum, þó
það beri ekki ákaflega skæra birtu.1
En er ekki leyfilegt að telja að sá
umburðarlyndisandi sem ríkir í
Brekkukotsannál höfði sérstaklega til
tímans sem er að líða? Það er óhætt
að segja að hið mikla hlutverk sem
bíður mannsins sé að sætta umburðar-
lyndið og hugsjón réttlætisins. En
meðan það er ekki orðið má vel vera
að umburðarlyndið sé mikilvægara
en allt annað.
Skoðanir manna munu vera mjög
skiptar um Brekkukotsannál, og
kunna að vísu að liggja allskonar
ástæður til þess. Þegar ég hafði lesið
bókina fannst mér að Halldór Kiljan
Laxness hefði skrifað hér verk sem
hlyti að ná mikilli hylli, að minnsta
kosti með íslenzkri alþýðu, slík per-
sónugerving hins íslenzka lánleys-
ingj a sem Garðar Hólm er, en lánleys-
inginn er ástfólgnari okkur en allir
sigrihrósandi gæfumenn. Ég er ekki
enn fallinn frá þessari skoðun, en ég
þykist nú sjá að öðruvísi kunni að
fara, — í bili. í fyrsta lagi getur verið
að form bókarinnar vefjist fyrir
mönnum. í öðru lagi má vera að
gagnrýnin á ýmsum eðlisþáttum fs-
lendinga komi illa við okkur, jafnvel
frekar en í mörgum öðrum bókum
Halldórs. Þriðja ástæðan kynni að
1) Einu má ekki gleyma í þessu sambandi: það er að hlutföll harmleiksins í Brekku-
kotsannál eru algerlega mannleg. Þar er ekkert hlutverk fengið yfimáttúrlegum öflum
í andstæðu við það sem svo oft hefur tíðkazt í harmleikjum. Lítum t. d. á kaflann um söng
Garðars Hólms í kirkjunni, þar sem söngvarinn lætur yfirbugast. Þann kafla er ómögulegt
að lesa án þess að sjá í honum Faust-mótíf: Faust ávarpar lærisveinana og gerir þeim
ljóst að hann er bráð djöfulsins (Volksbuch, Th. Mann). En hér, í Brekkukotsannál, er
enginn djöfull og þá ekki heldur neinn guð. Harmleikurinn er í einu og öllu bundinn
mannlegum örlögum. Einkenni sem sameiginlegt er öllum höfuðverkum Halldórs Kiljans
Laxness: að virða manninn jafnhátt og ýmsir aðrir hafa virt guð og andskota.
171