Tímarit Máls og menningar - 01.05.1958, Side 60

TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
vík er aðeins tilvonandi höfuðborg og
að Brekkukotsannáll kynni að gerast
— hér um bil — á árunum 1890—
1910 eða kannski 1895—1915, (það
eru þó nokkrar all-nákvæmar tíma-
setningar í sögunni: tilkoma togara-
útgerðar, Búastríð; og á einum stað
getur Álfgrímur þess jafnvel að í hans
bernsku „voru (íbúar höfuðstaðar-
ins) farnir að nálgast fimta þúsund-
ið,“ bls. 13.) Reykjavík var lítil þá,
það er rétt. En mér er nær að halda
að jafnvel þó við litum nokkuð aftur
til 19. aldar kæmumst við að raun um
að hún hafi þá þegar verið stærri
heldur en sú Reykjavík sem við sjá-
um í Brekkukotsannál. (Það er rétt
að taka fram, til að valda ekki mis-
skilningi, að ég á ekki sérstaklega við
landfræðilega stærð eða fólksfjölda,
heldur, ef svo mætti segja, þjóðfélags-
lega stærð.) Af þessu má draga þá
ályktun að Reykjavík bókarinnar er
ekki Reykjavík, heldur tákn fyrir
Reykjavík. Það má segja að reglunni
mikrokosmos = makrokosmos sé hér
snúið við, þó að sá „stórheimur“ sem
hér er gerður að „smáheimi“ sé að
vísu ekki stór nema í mjög afstæðri
merkingu. Og um leið og ljóst verður
að Reykjavík Breklcukotsannáls er
ekki hin raunverulega Reykjavík um
aldamótin, þá getum við stigið skref-
ið áfram og sagt að hún megi með
jafnmiklum rétti teljast tákn Reykja-
víkur í dag, og raunar ekki aðeins
Reykjavíkur heldur íslands alls, og
alls þjóðfélags okkar. Smæð þess
þjóðfélags verður ekki lengur afstæð
heldur alger, það er reductio ad ab-
surdum: afleiðingar þeirrar smæðar
verða hér sýndar í hinu skærasta
ljósi. Það kemur því hið sama á dag-
inn og í öðrum sögum Halldórs, hið
þrönga svið er í fyrsta lagi smámynd
eins lands, eins þjóðfélags, og freist-
andi væri að halda því fram að „stór-
heimur“ Brekkukotsannáls sé tak-
markaður við Island eitt: svo sérís-
lenzk eru mörg vandamál lians. En
hættum ekki á það, við kynnum að
reka okkur á fyrr en varir.
Tákn borgarastéttar þessarar til-
vonandi höfuðborgar er einn kaup-
maður, ein „búð“. Ritstjórinn, þjóð-
bankastjórinn, og jafnvel konungs-
ráðgjafinn hverfa í skugga Gúðmún-
sens, og eru ekki til nema í hans þágu.
Lýsingin á Gúðmúnsen hefur sumum
virzt vera næsta meinlaust grín. Ég er
ekki viss um að grínið sé alveg mein-
laust. Hann er vissulega skringilegur,
og þó aumkunarverður um leið. Hann
er menningarlaus. Borgarastéttinni á
íslandi hefur löngum verið borið á
brýn að hafa ekki tekizt að skapa ís-
lenzka borgaramenningu. í öðrum
löndum hefur sú stétt haft tíma til að
mynda sér háþróaða menningu, slíkt
hefur ekki orðið á íslandi. (í því
sambandi er athyglisverð andstæðan
milli Gúðmúnsens og konu hans, sem
er dönsk.) En Gúðmúnsen hefur kom-
izt að raun um það að enda þótt sjálf-
162