Tímarit Máls og menningar - 01.10.1961, Blaðsíða 79

NÝIR ÁVEXTIR OG ALDIN RÓT
Neðan úr djúpum undirstéttanna flæddu
hugmyndir um nýtt þjóðskipulag. Þær
sigldu hraðbyri vítt um lönd, og blés í
seglin fyrsta tilraun til þeirra hátta austur
í veldi Rússa. Af austurvegum og sunnar
þó streymdi indversk speki til að fylla í
rúm óendanlegs tómleika í sálum drottn-
enda heims, sem ekki gátu komið auga á
nokkurt hlutverk, sem þeirra gæti beðið í
framvindu tímans. Að vestan bárust straum-
ar vísindalegra andasæringa, sem gáfu þess-
um sömu aðilum von og vissu um að eitt-
hvað biði, þegar komið væri í gegnum tóm
þessarar jarðvistar, og gæti orðið uppbót á
tilgangsleysi hennar.
Allt þetta hirti Þórbergur og sneið til
samræmis við það, sem hann átti fyrir frá
uppvexti sínum á Hala. Og úr varð hug-
myndaheimur, sem varð ein lífræn heild,
síbreytileg í tímans óstöðvandi flaumi, en
þó ein og hin sama, á hverju sem gekk í
bálviðri söguþróunarinnar á tuttugustu öld.
Og Þórbergur leggur út á rithöfunda-
brautina með bréfi til Láru sem prédikari
nýs tíma. Hver setning sindrar af brennandi
sannfæringu. Þó væri ekkert fjær sanni en
að kenna prédikun hans við ofstæki. Hann
er í vinfengi við hverja skoðun, sem ein-
hvern lífssafa er í að finna. En rökleysan,
siðleysið og deyðan eru hans óvinir, sem
hann segir stríð á hendur. Honum er ekki
nóg að setja fram skoðun sína svo skýrt, að
hvergi verði um villzt. Hann verður að setja
hana fram á þann veg, að hún verði líf af
lífi lesandans, lífsnautn og lífsfylling, svo
sem skoðanir hans eru honum sjálfum.
Hann vildi koma hreyfingu á hlutina, og
vissulega komst hreyfing á hlutina. Aftur-
haldið rumskaðist og hóf gagnsókn. Það
gæti orðið einna minnisstæðast af viður-
eign Þórbergs við fjanda þann, hvemig
þeim gagnárásum var mætt og árásarliðið
hrakið öfugt á bak aftur. Það var furðuleg
natni í rökstuðningi Þórbergs. Persónu-
legri slettu, sem vart teldist svaraverð nú til
dags, svaraði hann með svo mikilli ná-
kvæmni, að ekki stóð steinn yfir steini. Þar
var beitt vísindalegri nákvæmni, alveg eins
og þegar Þórbergur stikaði Rauða torgið
þvert og endilangt, til þess að hann gæti
talið sér leyfilegt að lýsa því fyrir lesanda
sínum, eða hann gefur í sentimetrum lengd
og breidd á stofu, sem kemur við frásögn
hans.
VII
En mikið vatnsmagn hefur runnið til
sjávar, síðan Þórbergur stóð í ritdeilum við
þá séra Árna Sigurðsson og Kristján AI-
bertsson. Nú hefur syfjað afturhald breytzt
í rökhelt siðleysi, sem hefur ekki orðið hug-
mynd um siðmenntaðan málflutning. Vissu-
lega á Þórbergur enn hinn alltskilgreinandi
eiginleika, en ljóst mun lionum, að það er
eins og að stökkva vatni á gæs, þótt reynt sé
að taka til bæna siðleysisruglandi auðstétt-
ar, sem varpað hefur frá sér öllum reglum
um menningarlegan málflutning og gefur
því hvergi færi á umræðugrundvelli. Hann
minnist rétt aðeins á einn leiðara í einu
dagblaði Reykjavíkurauðvaldsins og leysir
hann upp í tuttugu og þrjú eftirtalin atriði:
fjögur „sannleikanum samkvæm, eitt vafa-
samt, en átján reyndust röng, — ruglandi,
framin af ráðnum hug“. Og þetta telur Þór-
bergur ekkert afbrigðilegan leiðara.
Frammi fyrir svona fyrirbærum gefst hver
maður upp við að reiða högg hverjum þeim
selshaus lyginnar, sem glennir skjáinn upp
úr fiskihlaða siðlausrar auðhyggju.
Ég hygg, að fáir skyggnist dýpra og með
skarpari skilningi niður í regindjúp þeirr-
ar spillingar, sem ríkir í áróðri ráðandi
afla, svo á íslandi sem annars staðar í auð-
valdsheimi, en Þórbergur Þórðarson. En
enginn stendur óbifanlegri gegn brotsjóun-
317