Tímarit Máls og menningar - 01.10.1961, Blaðsíða 88

TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
hann hefur illan bifnr á vísindum og heim-
speki. A bls. 62 stendur þessi ómetanlega
játning fílisteans: „Gallinn við' heimspeki
er sá, að hún ruglar liugmyndum manna
[auðvitað: „eðlilegum" hugmyndumj í stað
þess að koma skipulagi á glundroðann í líf-
inu.“ (Rétt áður hefur höfundur lýst því
hversu ágætur undirbúningur lögfræðinám
sé fyrir skáld!!) Og í kafla sem heitir Vís-
indi og skáldskapur viðurkennir Tómas
Guðmundsson reyndar að vísindin hafi
„fært út svið mannlegrar þekkingar". „En
þau hafa ekki að sama skapi stækkað til-
veruna." (?) Og hann dregur mjög í efa að
stærðfræðilegar uppgötvanir geti valdið
„nokkurri hugljómun eða andlegri hrifn-
ingu“. Stærðfræði samræmist ekki „normi“
Tómasar Guðmundssonar, en auðvitað gæti
til dæmis ósöngvinn maður með jafnmikl-
um rétti neitað því að tónverk snillinganna
geti valdið hugljómun og hrifningu.
Bein hliðstæða við hina góðu samvizku
meðalhófsins og sjálfstraust „heilbrigðrar
skynsemi" er oftrúin á hið almenna og ei-
lífa; Tómas Guðmundsson er kumpán hins
„eilífa manneðlis". Hingað virðist skilning-
ur hans á skáldskap og list eiga rætur sínar
að rekja. 1) Hið „almenna manneskjulega
gildi eða mannlega samgildi" (bls. 67) er
sú fagurfræðilega kennisetning sem hann
leggur mesta áherzlu á. Og 2) þetta mann-
lega samgildi er ótímabundið og eilíft. „All-
ur skáldskapur leitar þess tímabundna ein-
göngu vegna þess að hann finnur þar túlk-
un á þeim viðfangsefnum lífsins, sem eru
ótímabundin og eilífs eðlis.“ (Bls. 110.)
„Og þrátt fyrir allt er undirstraumur lífsins
ótrúlega líkur sjálfum sér á öllum öldum,
þó að yfirborð hans breytist, og allur sann-
ur skáldskapur á rót sína að rekja til sama
upphafs, þó hann leiti sér forms við hæfi
nýs tíma.“ (Bls. 108.)
Ég get ekki eytt hér miklu rúmi í að ræða
þessa virðulegu akademísku kenningu um
hið almenna sem aðalkvarða og efnivið
lista og bókmennta. Fáar kennisetningar
hafa leitt til meiri misskilnings (eða öllu
heldur skilningsleysis) og rangfærslu á bók-
menntum en þessi. Þó kenningin hafi einu
sinni haft í sér fólgið frjómagn og frelsi er
það aðalhlutverk hennar nú á dögum að
limlesta veruleikann alveg á hliðstæðan hátt
við sálarfræði „normalitetsins", og allir
aðrir en sjálfbirgingar fara með þetta hug-
tak af mikilli tortryggni. Með sífelldu fjasi
um hina eilífu og almennu þýðingu og skír-
skotun listarinnar hefur athyglin verið leidd
frá því sem meira er um vert: hinni tíma-
bundnu þýðingu listaverkanna. Því eilífð-
in og hið almenna eru hugtök sem hvorki
listamaðurinn né almenningur hefur mögu-
leika til að afmarka; ef listamaðurinn fer
að eltast við þau eru alltaf meiri líkindi til
að list hans gufi út í tómið en að hún verði
eilíf; honum nægir að reyna að ná tökum
á þeim tíma sem hann þekkir og svara þeim
aðstæðum sem eru hans raunveruleiki, tala
til þeirra manna sem heyra til hans; ef
liann leggur fram allt afl sitt í þessu skyni
þá kann honum að vísu að veitast allt hitt
að auki, en það varðar hann ekkert um. —
En kenningin er ekki aðeins óafvitandi lim-
lesting veruleikans heldur einnig vísvitandi.
Ilún hefur haft praktísku hlutverki að
gegna í sjálfsvörn hins borgaralega skipu-
lags. Heimurinn er óbreytanlegur, segir
hún, listamaðurinn er hreinn andi, hann er
fyrir utan heiminn, fyrir ofan mannfélagið.
Þegar listamaðurinn ákærði hið borgara-
lega skipulag í verkum sínum féll ákæran
niður sjálfkrafa, dauð og ómerk, því að
heimurinn er óbreytanlegur, því að lista-
maðurinn tekur aðeins til meðferðar hið al-
menna, eilífa og óbreytanlega; þessvcgna
er hið borgaralega þjóðfélag ekki um neitt
að saka. Þegar kenningin skýtur upp koll-
inum ber alltaf að hafa í huga hið prakt-
íska og sögulega hlutverk hennar.
326