Tímarit Máls og menningar - 01.10.1961, Blaðsíða 20

TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
eða staðreyndir. Oftast táknar orðið
röð mannlegra athafna, en það getur
einnig færzt yfir á hina dauðu nátt-
úru, merkt lýsingu á háttbundnum
breytingum jarðarinnar; þá tölum
við um jarðsögu. Hins vegar særir
það íslenzka málvitund að tala um
náttúrusögu, þótt það hafi verið gert
í þýðingum. Lýsingar á dýrum og
jurtum eru óháðar tímabundinni röð
atburða, en „tímatalið er grundvöllur
alls sagnafróðleiks“, segir Grímur
Thorkelín í 1. bindi Lærdómslista fé-
lagsritanna 1781. Það skiptir t. d.
meginmáli, hvort Jón Arason biskup
reið í Skálholt fyrir eða eftir alþingi
1550. Sagan gerist í ákveðinni tíma-
röð; það er og hefur verið grundvall-
areinkenni þeirrar fræðigreinar frá
íslenzkum bæjardyrum séð.
Á öðrum tungum eru mörg orð
notuð um það fyrirbæri, sem á ís-
lenzku hlýtur samheitið saga með eða
án annarra orðstofna til skýrgrein-
inga. Þannig er orðið róman alþjóð-
legt heiti á skáldsögu, novelle á smá-
sögu, en historia er alþjóðlegt sam-
heiti á sögunni, og hefur síðustu öld-
ina verið þýtt með orðinu sagnfræði.
Á þýzku eru þó jöfnum höndum not-
uð orðin Historie og Geschichte. Ge-
schichte merkir það sem gerist og hef-
ur gerzt, bæði þekkinguna á því og frá-
sögn þess. Þjóðverjar tala um Natur-
geschichte, náttúrusögu, Geschichte
der Pflanzen, jurtasögu; og auðvitað
einnig Geschichte der Menschheit,
mannkynssögu, o. s. frv. Hugtakið
Geschichte gefur til kynna, að eitt-
hvað gerist eða hefi gerzt, það er að-
alatriðið, en ekki frásögnin, eins og
fram kemur í orðinu saga á íslenzku.
Hið alþjóðlega heiti historia er grískt,
fyrst notað svo menn viti af gríska
sagnfræðingnum Herodotos, sem uppi
var á 5. öld fyrir Kristsburð, og er
talinn faðir sagnfræðinnar. Orðið
Historia merkir rannsókn, uppgötv-
un eða athugun, skylt sögninni histor-
ein: rannsaka, er síðar hlýtur merk-
inguna að skýra frá; hjá Herodotos
fær orðið merkinguna frásögn af
rannsóknum. Þar kemur fyrst fram,
að sagan geti verið vísindi, gefið svör
við spurningum um málefni, sem
menn viðurkenna, að þeir þekki ekki.
En Grikkir ætluðu henni ekki að fjalla
um öll svið mannlegrar þekkingar,
heldur einungis mannleg málefni, ta
anþropina, en t. d. hvorki guðlega
hluti né stærðfræðileg viðfangsefni.
Þeir ætluðu sögunni ekki heldur að
grafast fyrir um eða skýra atburði í
grárri forneskju eða í framtíðinni,
heldur á sögulegum tímum, því skeiði
í fortíðinni, sem sagnir hafa varð-
veitzt um.
Rómverjar tóku snemma upp gríska
orðið historia um frásagnir af liðn-
um atburðum, en latneska heitið á
sögufróðleik var res, sem merkir hlut-
ur eða atburður. Þannig merkir: res
populi Romani orðrétt atburður
Rómalýðs, en er heiti á sögu þeirrar
258