Tímarit Máls og menningar - 01.10.1961, Blaðsíða 90

TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
heitir Ljóð er óvinur einræðis, þar sem höf-
undurinn gerir verulegt átak til að' hefja sig
upp í spámannlegar hæðir:
Skáldskapur er upprunninn í persónu-
leika mannsins og höfðar einungis til per-
sónulegrar vitundar. Leiðir hans og hópsál-
arinnar liggja aldrei saman. Pólitískir
flokkar og stjórnmálastefnur leita hins veg-
ar að samnefnara, sem einstaklingar og
þjóðir geti gengið upp í. En sá samnefnari
á ekkert skylt við sál. I einrœðisþjóðfélagi
eru mennirnir til fyrír ríkið, í lýðrœðis-
þjóðjélagi er ríkið til fyrír mennina. Þess
vegna þarf lýðræði á skáldskap að halda,
en einrœðið hefur ekkert við hann að gera.
Það viðurkennir ekki einstaklinginn nema
sem dautt hjól í sálarlausri vél ríkisins, og
það á allt undir því, að þegnarnir hugsi sem
minnst og verði sem líkastir hver öðrum.
En skáldskapur andœfir slíkrí þróun. Hann
miðar að ejlingu og dýpkun persónuleikans,
skuldbindur einstaklinginn til að bjarga sál
sinni. Verksvið hans er persónuleg sál, en
ekki ríkið, sem er sálarlaust. Þess vegna er
Ijóð óvinur einrœðis. (Bls. 115—116.)
Það þarf engan sérstakan skarpleika til
að sjá að úr því skáldskapur höfðar einung-
is til persónulegrar vitundar, úr því lýðræð-
ið á núverandi stigi kemur fram sem ríkis-
vél — varla mjög sálræn að skilningi Tóm-
asar Guðmundssonar —, úr því lýðræðið er
pólitík og leitar því að samnefnara sem
ekki á skylt við sál, er þar af leiðandi and-
stætt „ljóðinu" sem deilir „hópsálinni" í
„persónulegar vitundir“ áður en það talar
við hana, —: þá þarf það stjórnarform sem
nefnt er lýðræði varla miklu meir á skáld-
skap að halda en einræði. Mér virÖist að
orsök þessarar mótsagnar sé að vísu grund-
vallarsannfæring um asósíal tilveru skáld-
skaparins, en ofan á þann grundvöll er bætt
lönguninni og nauðsyninni að vera „lýð-
ræðisskáld". Það er næstum átakanlegt að
horfa á höfundinn reyna þannig að sann-
færa sjálfan sig um að skáldskapur hafi
þrátt fyrir allt pólitísku hlutverki að gegna.
Eða réttara sagt: það væri átakanlegt ef að-
ferðin væri ekki svona yfirtak einföld: að
nema pólitíkina burt úr „lýðræðinu " svo að
skáldið eigi ekki neitt á hættu. Með þessu
móti kostar það skáldið svo sem ekki neitt
að vera „lýðræðisskáld", álíka lítið og það
kostar Tómas Guðmundsson að „túlka“
kvæði sín Jerúsalemsdóttur og Ljóð um
unga konu frá Súdan tuttugu og fimm árum
eftir að þau voru kveðin. Allt fellur í ljúfa
löð og ekki er mikil hætta á að neinn stygg-
ist!
En þessi ívitnaÖa klausa leiðir ekki að-
eins hugann að hinni merkilegu mótsögn
Tómasar Guðmundssonar, heldur einnig að
hinum ómerkilegu mótsögnum hans, óskýrri
hugsun og rökleysum. Rökfærsla hans hér
er formleg og hátíðleg, allflókið reiknings-
dæmi, en þegar að er gáð kemur í ljós að
forsendur hennar eru engar forsendur.
„Skáldskapur er upprunninn í persónuleika
mannsins, og höfðar einungis til persónu-
legrar vitundar.“ Þessi staðhæfing er svo
innihaldslítil út af fyrir sig, svo haldlaus
skilgreining, að vel má segja að rökfærslan
byrji í núlli. „Leiðir hans og hópsálarinn-
ar___“ — hvaða merkingu hefur hér hóp-
sál? Ur því lesandanum er ekki sagt það
neyðist hann til að álykta að setningin sé
firra, sem ekkert tillit tekur til þjóðfélags-
þróunar né bókmenntasögu. Skilgreiningar
á lýðræði og einræÖi var ekki að vænta:
höfundinum er akkur að því að rugla merk-
ingu þeirra orða. Þegar svona er farið að er
ekki að undra þó niðurstaðan: „þess vegna
er ljóð óvinur einræðis", sé jafn ósönnuð á
eftir „sönnuninni“ og á undan henni. „Sönn-
unin“ er ekkert annað en hin rómantíska og
dulræna trú á almáttugan sannleika skáld-
skaparins. Pólarnir sem hugsun Tómasar
Guðmundssonar snýst um í þessari klausu
eru í rauninni ekki skáldskapurinn og ein-
328