Tímarit Máls og menningar - 01.10.1961, Blaðsíða 32

TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
lendingar sinna ekki sagnfræðiritun
í rúmlega heila öld. Þeir halda að
vísu ávallt tryggð við fornan arf, en
hætta að ávaxta hann. Það er fyrst
eftir allt umrót siðskiptatímans seint
á 16. öld, að þeir vakna aftur til sögu-
legrar sj álfsvitundar að nokkru fyrir
áhrif húmanismans, þeirrar mennta-
stefnu, sem þá var ríkjandi víða í álf-
unni. En þeir vöknuðu of seint; tíma-
bilið frá 1430 til 1570 var of breitt,
það mundi enginn, hvað gerzt hafði
fyrir 1500, og menn höfðu óljósar
hugmyndir um atburði á fyrstu ára-
tugum 16. aldar. Þegar Ari fróði tók
til ritstarfa laust eftir 1100, gat hann
með sæmilegri nákvæmni grafið upp
helztu atburði, sem orðið höfðu í
landinu rúmar tvær aldir aftur í tím-
ann, og aðrir fróðleiksmenn komu
eftir hann og juku stórum við frá-
sagnir hans. En nú var hin munnlega
sagnahefð, sem ríkt hafði í landinu
fyrir ritöld, rofin og menn stóðu uppi
með dreifð skj alleg gögn og gátu ekki
fundið samhengi atburðanna. Þeir
taka að nýja að semja annála, en um
1600 hefur Arngrímur Jónsson hinn
lærði sagnaritun að nýju á vísinda-
legum grundvelli alvæddur sagn-
fræðikenningum húmanismans og
ritar á latínu. En Arngrímur er ein-
staklingur á sínum tíma, en við til-
komu hans vaknaði íslenzk söguritun
til fulls af þyrnirósarsvefni. Á 17. og
18. öld er mikið ritað á íslandi af
fróðleiksbókum, en annálar skipa þar
öndvegi. ísland er þá löngum nýlenda
undir einveldi Danakonunga, og ver-
aldleg valdstjórn er því lítt heillandi
viðfangsefni söguritarans. Þó reynir
Jón Halldórsson að rita hirðstjóra-
annál, eins konar skýrslu um æðstu
umboðsmenn konungs hér á landi, en
betur tekst honum við ritun biskupa-
sagna. Sonur hans, Finnur Jónsson
biskup, jók rit föður síns og samdi
kirkjusögu íslands í 4 bindum á lat-
ínu, og komu þau út á árunum 1772
—78. Það er fjórða heildarverkið um
sögu íslendinga, hið fyrsta er íslend-
ingabók Ara, annað verður til á 13.
öld, er Sturla Þórðarson semur land-
námugerð sína og Islendingasögu
Sturlungu, þriðja er Crymogæa og
Specimen Arngríms lærða og fjórða
er svo að lokum kirkjusaga Finns,
Historia Ecclesiasdca. Síðast á 18.
öld semur Hannes, sonur Finns bisk-
ups, stórmerka ritgerð um árferði á
íslandi eða um mannfækkun af hall-
ærum, en heildarrit um sögu þjóðar-
innar verður fyrst til, er Jón Espólín
setur saman árbækur sínar, sem komu
út í Höfn 1822—25. Þótt rit Jóns sé
allmerkt, einkum síðustu kaflarnir,
sem fjalla um hans eigið tímabil, þá
ber það Ijóst vitni þess, hve íslenzk
söguritun er frumstæð um þær mund-
ir.
Islenzk sagnfræði á 20. öld
Á síðari hluta 18. aldar og byrjun
þeirrar 19. urðu miklar framfarir í
270