Tímarit Máls og menningar - 01.11.1964, Blaðsíða 66

Tímarit Máls og menningar
manna hefur mikið borið á andófi
gegn arfsagnakenningum 19. aldar.
Nú hika menn ekki við að tala um
höjunda sagnanna, og mn þær sjálfar
eru oft notuð hókinenntaleg hugtök á
borð við skáldsögur og smásögur,
sem fela í sér ákveðna dóma um
sköpun þeirra. En þó að viðhorfin til
sagnanna hafi breytzt að þessu leyti,
þá eimir enn mikið af öðrum þáttum
í sagnakenningum 19. aldar. Menn
virðast trúa því, að heiðnar lífsskoð-
anir hetjualdar hafi lifað hér góðu
lífi fram á 13. og 14. öld, og í sam-
ræmi við slíkar kenningar eru sög-
urnar vegnar og skýrðar, jafnvel þótt
nærtækara sé að beita kristnum mið-
aldahugmyndum.
Ein leiðin til að kynnast viðhorf-
um og vandamálum sagnanna er sú
að hera þær saman við hugmyndir,
sein tiðkuðust í kristnum ritum á
miðöldum. En hér er ekki hægt um
vik. í fyrsta lagi höfum vér mjög tak-
markaða þekkingu á útlenduin bóka-
forða íslendinga, um það leyti sem
sögur voru skráðar. Og í öðru lagi er
alit ókunnugt uin höfunda flestra ís-
lendinga sagna. Ein helzta undan-
tekningin frá þessu er Hrafnkels saga
Freysgoða, sem Brandur Jónsson er
talinn hafa samið. Um ævi Brands,
ábóta og hiskups, er svo mikið vitað,
að hægt er að geta sér til með nokk-
urri vissu um sumar þær bækur, sem
prýtt hafa bókaskáp hans. Hér á eftir
verður helzt leitazt við að skýra sið-
ferðileg vandamál Hrafnkels sögu
ineð hliðsjón af slíkri vitneskju.
2
Mér er ekki kunnugt um, að til séu
eldri skýringarrit um Hrafnkels sögu
en frá 19. öld. I samræmi við ríkj-
andi skoðanir á uppruna og sköpun
íslendinga sagna var hún þá talin
traust heimild um viðburði 10. aldar,
og menn hikuðu jafnvel ekki við að
taka liana fram yfir Landnámu, þar
sem þessum tveim ritum bar á milli.
Hrafnkels saga var talin ágætt dæmi
um háþroska munnlegrar sagnalistar
á Islandi, áður en sagnaritun hófst.
En fyrir tæpum aldafjórðungi birti
Sigurður Nordal einkar fróðlega og
skemmtilega ritgerð um söguna, þar
sem hann sýndi fram á með óyggj-
andi rökum, að sögunni væri ekki
einungis lítt treystandi, heldur væru
sum atriðin í henni uppspuni frá rót-
um. Niðurstöðu sína orðar Nordal
sjálfur á þessa lund: „AðalviðburS-
irnir, sem Hrajnkatla segir frá, hafa
aldrei gerzt.“ Nordal lýsir henni sem
skáldsögu: „Hrafnkatla ber að sam-
setningu, frásagnarhætti og mannlýs-
ingum öll einkenni ágætrar skáld-
sögu.“ Nordal telur höfundinn hafa
verið leikmann, og eins og aðrir
fræðimenn á undan honum beitir
hann heiðnum hugmyndum til að
skýra gerðir manna og hvatir í sög-
unni. Þannig segir hann til að mynda
um þá ákvörðun Hrafnkels að þiggja
272