Tímarit Máls og menningar - 01.12.1976, Síða 114

Tímarit Aláls og menningar
Um 1960 var athugulum mönnum
orðið ljóst, að fiskimiðin kringum land-
ið voru nýtt til fulls eða jafnvel um of.
Afleiðingar þess blöstu við. Afli ís-
lenskra fiskiskipa varð því aðeins auk-
inn, að útlendum fiskiskipum yrði
stuggað af miðunum. Og þeirri aukn-
ingu afla voru fremur þröngar skorður
settar. Verðmæti útfluttra sjávarvara
varð samt sem áður aukið allmjög með
því að hækka vinnslustig þeirra. I þeim
efnum var þó hægara um að tala en í
að komast. Viðgang sinn hefur íslensk-
ur sjávarútvegur átt að þakka óvenju-
lega miklum afköstum við veiðar, á út-
haldsdag, fremur en við verkun fisks.
Fyrr en varði hlaut að taka fyrir vöxt
útfluttra sjávarvara, á hvern landsbúa.
Uppspretta atvinnulegrar framvindu í
landinu var að þrotum komin.
Hvað gat komið í hennar stað?
Framleiðsla iðnvara fyrir markað
hófst hérlendis á áratugunum tveimur
milli heimsstyrjaldanna. Iðnvörur þess-
ar voru fábrotnar neysluvörur að mest-
um hluta. Allar voru þær framleiddar
að útlendri fyrirmynd, í útlendum vél-
um og úr útlendu hráefni að meira eða
minna leyti. Á árum heimskreppunnar
fór framleiðsla þeirra vaxandi í skjóli
hafta og enn á árunum upp úr síðari
heimsstyrjöldinni. Fáar þeirra munu
hafa verið framleiddar í svo ríkum
mæli, að kostnaður þeirra félli niður
undir lágmark. Engu að síður voru sum-
ar þeirra framleiddar með dágóðum
árangri.
Fábrotnar neysluvörur ganga greið-
lega kaupum og sölum á milli landa,
nema verslun þeirra sé heft. Inn flytja
iðnaðarlönd flestar þeirra jöfnum hönd-
um sem út. Fá iðnfyrirtæki hafa, til
skamms tima, hafið útflutning slíkra
vara, fyrr en þau höfðu framleitt þær
allmörg ár fyrir innlendan markað. -
I iðnaðarlöndum hefur framleiðendum
fábrotinna iðnvara yfirleitt farið fækk-
andi, enda þótt sumar þeirra þurfi ekki
að framleiða í stórum stíl, til að fullrar
hagkvæmni verði notið. Einn er öðrum
lagnari að selja vörur sínar eða fyrri til
að bregðast við nýjungum og duttlung-
um markaðarins, auk þess sem eigenda-
skipti og aðrar breytingar á stöðu fyrir-
tækja hafa áhrif á veg þeirra. Jafnvel á
mörkuðum fábrotinna iðnvara er þannig
ekki lengur frjáls samkeppni margra
framleiðenda, heldur skorðuð sam-
keppni fárra.
Innlendir iðnrekendur stóðu þannig
höllum fæti gagnvart útlendum iðju-
höldum undir lok sjötta áratugarins,
þegar dró úr höftum á alþjóðlegum við-
skiptum.
Átti Island um 1960 flestum öðrum
löndum meira af nokkru því, sem iðnaði
gat orðið til framdráttar? Um tvennt
slíkt var vitað, fallvötn og jarðvarma.
I krafti þeirra varð unnið rafmagn,
ódýrara rafmagni í allflestum öðrum
löndum, að minnsta kosti meðan stirð-
lega gengur að nýta kjarnorku til að
vinna rafmagn. Lágt verð á svo gildum
framleiðsluþætti sem rafmagni bauð án
efa heim miklum iðnaði, ef til móttöku
hans yrði vandað. Hann varð meira að
segja leiddur beinlínis úr landi.1
1 I ritgerð í Tímariti Verkfreedingafé-
lags íslands 1955, „Vatnsafl Islands,
útflutningur á raforku og stóriðja“,
sagði Jakob Gíslason orkumálastjóri:
„Enda þótt nokkur firmu, sem feng-
ist hafa við rannsókn og tilraunir á
notkun háspennts rakstraums við
fiutning raforku langar leiðir, full-
416