Tímarit Máls og menningar - 01.09.1978, Síða 48

límarit Máls og menningar
ismans án þess að hvika nokkru sinni frá kröfunni um helgi einstaklingsins. Með
þessu hafði hann bakað sér tortryggni og raunar ofsóknir af hálfu valdhafa sem
stóðu fyrir tveimur gerólíkum pólitískum markmiðum, að því er yfirlýst var. Þess
vegna segir Tibor í sjálfsævisögunni: „I bókmenntum felst andóf við veröldinni
eins og hún er sköpuð. Bókmenntir leita hins fullkomna andspænis ófullkomnum
einstaklingi. Bókmenntaiðjan er í andstöðu við þjóðfélagskerfin, sem reynast hvert
öðru gallaðra, og við náttúruna sem í blindni skerðir eigin sköpun. Rithöfundar
eru eins og útsendarar Lúsífers að því leyti að þeir beita neituninni fyrir sig, ólíkt
iðkendum annarra lista sem samstillast sköpunarverkinu í lofgerð tóna eða mynda.“
Tibor Déry var aldavinur marxíska heimspekingsins og listfræðingsins György
Lukács og flutti útfararræðu við gröf hans 1971. Þar lagði Tibor áherslu á það
að allt ævistarf hins látna hefði mótast af mannelsku hans en hún byggði á trú og
trausti á manninum. I þessum anda hefði György Lukács þjónað málstað sósíal-
ismans en ótal sinnum orðið að þola auðmýkingu og vonbrigði. Eins og Tibor hafði
György ýmist hlotið vegsemd eða ámæli af hálfu þeirra sem fóru með hinn opin-
beraða sannleik sósíalismans hverju sinni, raunar í stofufangelsi og útgáfubanni í
nokkur ár eftir 1956. Ummæli Tibors í útfararræðunni eiga ekki síður við hann
sjálfan, leitandi anda sem nærðist af mótsögnum hetjulegra tíma. Síðustu æviárin
var hann borinn á höndum af þjóð sinni og einnig stjórnendum hennar, enda hafði
margsinnis sannast að umvandanir hans gátu snúist í harkalega hirtingu ef reynt
var að þagga niður í honum. — Þeir tveir öldungar sem nú hafa verið nefndir,
György Lukács og Tibor Déry, eru með einum eða öðrum hætti forgöngumenn og
lærifeður allra sósíalískra andófsmanna í Ungverjalandi. Til þeirra sækja menn ekki
aðeins hugsjónir og hugmyndaforða, heldur einnig hugprýði og reisn.
<>
Er það rétt að frelsið ali af sér regluna? En ekki öfugt að reglan hafi frelsið í
farteski sínu? — Svo spyr Tibor Déry í formála að fangelsisskáldsögu sinni, Herra
A. G. í X. Hann heldur áfram og segir að það sé rangt að stilla þessum hugtökum
upp hvoru á móti öðru. Mannlegt samfélag hafi búið hvort tveggja til í varnar-
skyni gegn náttúrunni. Regla án frelsis hljóti fyrr eða síðar að springa í loft upp,
en frelsi án reglu sé víti, og um það fjalli skáldsaga sín. Unnt hefði verið að færa
þetta í búning sögulegrar skáldsögu, en á ritunartíma hennar hafi hann haft meiri
áhuga á óbundnum leik ímyndunaraflsins. Þess vegna hafi orðið úr þessu fram-
tíðarskáldsaga, útópía með ádeilusniði. Hann leiði að því líkur, hvernig frelsishug-
mynd auðvaldsskipulagsins mundi snúa sjálfa sig úr hálsliðnum, ef ekki kæmi til
mótspyrna sögunnar, sósíalisminn. Það sé örlagaspurning mannkyns, hvernig takist
að móta framtíðina, og hann hafi i skáldverki sínu lýst því, hvernig hún má ekki
verða. Um sósíalismann fjalli hann ekki.
Þessar hugleiðingar eru að líkindum tvíræðari en þær í fyrstu sýnast, en þó er
skáldsagan sjálf spunnin miklu fleiri þráðum en þarna er gefið í skyn. Ætla má
að formálann hafi Tidor Déry ritað til að greiða fyrir útgáfu sögunnar, en full-
samin beið hún prentunar í ein 3 ár. Margslungin er þessi saga, og ástandið í X
266