Tímarit Máls og menningar - 01.12.1984, Page 127

leiða af sér gáleysislegar dylgjur.
Abferbir
Mig langar að minnast hér á nokkur
atriði í sambandi við aðferðafræði í bók-
menntarannsóknum, því að ég held að
við Hallberg höfum dálítið ólíkar hug-
myndir á því sviði, eins og ég geri grein
fyrir í inngangi ritgerðarinnar. I aðferð
minni koma einkum þrjú sjónarmið við
sögu, það eru djúpsálarfræðin, formal-
isminn og formgerðarstefnan og loks
hugmyndasaga. Hugmyndasöguvið-
horfið nálgast sums staðar hugmynda-
rýni. Aðferð mín er því ekki rittengsla-
fræði í hefðbundum skilningi. Fræði-
menn af kynslóð Hallbergs lögðu marg-
ir hverjir kapp á að tíunda hvaða bækur
skáld höfðu lesið og hvernig þessi lesn-
ing birtist svo í verkum þeirra. Hallberg
beitir þessari aðferð til dæmis í bók sinni
Den store vdvaren og það reyndar með
prýðilegum árangri. Samanburðarbók-
menntafræði af þessu tagi heldur gildi
sínu enn að miklu leyti, en skoðun mín
er þó að hún hafi nú runnið blómaskeið
sitt á enda. f>að er einmitt þess vegna
sem ég hef þreifað fyrir mér með öðrum
rannsóknaraðferðum, þótt PH reyni að
rýra þá viðleitni.
Einmitt á sviði rannsókna á verkum
Halldórs Laxness er til dæmi sem sýnir
hve skammt rittengslafræðin hrekkur.
Freudismi og marxismi eru sennilega
þýðingarmesti lykillinn að ritum hans
frá fyrri hluta fjórða áratugarins. Hins
vegar er mjög erfitt að sanna að hann
hafi lesið tiltekin rit eftir þá Marx og
Freud eða að hann hafi orðið fyrir
beinum áhrifum frá þeim. Nú er að vísu
fróðlegt fyrir þann sem skrifar ævisögu
skáldsins að vita hvort hann las rit þess-
ara fræðimanna, hvenær hann las þau
o. s. frv. En frá sjónarmiði menningar-
Umsagnir um bœkur
sögunnar skiptir hitt höfuðmáli að kenn-
ingar þessara manna voru verulegur
þáttur í hugmyndum tímans og endur-
ómuðu í óteljandi bókmenntaverkum,
sem að sínu leyti gátu haft einhvers kon-
ar „áhrif“ á skáldið.
Svo annað dæmi sé tekið, þá skiptir
ekki máli hvort íslenskir höfundar not-
uðu orðið „lífsheimspeki" né hvort þeir
vitnuðu orðrétt í Wilhelm Dilthey á
millistríðsárunum, þegar hægt er að
ganga úr skugga um að lífsheimspekin
gekk hér Ijósum logum árum saman.
Slíkt er aðeins orðhengilsháttur og vís-
bending um þá annmarka sem oft eru á
rittengslafræðinni. Bókmenntasagnfræð-
in getur ekki einskorðað sig við pers-
ónulega reynslu einstakra höfunda. Bók-
menntaleg ævisöguritun (með t. d. lista
yfir bækur í eigu skáldsins) fullnægir
ekki ein saman kröfum nútíma bók-
menntasagnfræði. I því sambandi vil ég
minna á gagnrýni Rolands Barthes á ætt-
færslumeinloku rittengslafræðinnar (í
„De I’oeuvre au texte“).
Peter Hallberg hefur verið duglegri en
margir jafnaldrar hans í Svíþjóð að fylgj-
ast með nýjungum í aðferðafræði. Þó
hefur hann verið afskaplega varfærinn í
því efni, eins og kemur t. d. fram í grein
hans um túlkunarfræði í Samlaren árið
1978. Af ritdómi hans í síðasta hefti
TM&m virðist mér ljóst að hann er,
þrátt fyrir allt, býsna fastur í þeim að-
ferðum sem hann hefur notað síðan
hann gafst upp á plús- og mínusaðferð-
inni, sem hann beitti í doktorsritgerð
sinni um tölu náttúrutákna í nokkrum
sænskum ljóðabókum. Hallberg notaði
rittengslafræði og ævisöguaðferð í
bókum sínum um Halldór Laxness, og
svo virðist sem honum finnist óhæfa að
ég skuli ekki gera það líka. Hallberg
nefnir eitt og annað sem rittengslarann-
597