Tímarit Máls og menningar - 01.12.1984, Síða 129

ur taóismi verður fjarstæða þegar háð er
barátta upp á líf og dauða á sviði stjórn-
mála, þegar kreppuverkföll geisa og
blikur heimsstyrjaldar ógna við sjónar-
rönd. Þá jafngildir hann aðeins uppgjöf,
að minnsta kosti frá sjónarmiði baráttu-
mannsins.
I Heimsljósi er Orn Ulfar fulltrúi fyrir
einbeittan baráttuvilja og Ólafur Kára-
son fyrir hlédrægni. Að þessu leyti eru
þeir eins og andstæð skaut. Þeir bregðast
við lífssýn sinni með mismunandi hætti;
en það athyglisverða er að skilningur
þeirra á heiminum, lífssýnin sjálf, er
mjög lík hjá þessum tveim mönnum.
Þeir unna Manninum, þrá velferð
alþýðu.
Baráttumaðurinn hefur þá bjargföstu
sannfæringu að hann geti komið ein-
hverju góðu til leiðar. Hann lítur á bar-
áttuna frá háum sjónarhóli og telur að
sigur mikils málstaðar hljóti að krefjast
fórna einstaklinga, fórna sem eru ill
nauðsyn. En hvernig getur baráttumað-
urinn öðlast fulla vissu þess að fórnirnar
beri árangur? Það getur hann kannski
aldrei gert.
Taóistinn lætur sig litlu varða hin
miklu tíðindi heimsins. Hann lítur sér
nær og ræktar blómin í garðinum. En
þjáning heimsins er engu að síður þján-
ing sem hann axlar persónulega. Efa-
hyggja hans bannar honum að kenna
öðrum mönnum skil rangs og rétts,
hann reynir að stunda hið góða í smáum
stíl því hann treystir á að með þeim
hætti vinni hann örugga sigra þótt smáir
séu. En hvernig getur taóistinn hindrað
að Þríhross veraldarinnar beiti honum
fyrir vagn sinn? Það getur hann kannski
aldrei gert.
Samkvæmt lestri mínum á Heimsljósi
veitir bókin ekkert einhlítt svar við
spurningunni um baráttuskyldu. Hún
Umsagnir um bækur
kveður ekki upp úr um að leið skáldsins
eða taóistans sé betri en leið baráttu-
mannsins né heldur hið gagnstæða. Efa-
hyggja er áberandi í verkinu. Það er
umdeilanlegt hvort grundvallarafstaða
þess er sósíalísk, en höfundurinn styður
a. m. k. ekki málstað baráttumannsins á
kostnað taóistans.
Spurningin um baráttuskyldu, þar
sem sósíalismi og „taóismi“ heyja þrot-
lausa glímu, er kannski einn orkudrýgsti
hreyfillinn í skáldsögum Halldórs Lax-
ness á fjórða áratugnum. Baráttuskyldan
var brennandi spurning fyrir vinstrisinn-
aða listamenn. Þeir vildu leggja sitt af
mörkum í stjórnmálabaráttunni, en þeir
vildu samt ekki hætta að vera listamenn
og gerast stjórnmálamenn. Megindrætt-
irnir í þróun Halldórs Laxness frá Al-
þýðubókinni tii Heimsljóss verða best
skildir í ljósi þessa atriðis. I fyrstu hall-
ast hann að því að skáld eigi að hætta
skáldskap, sem sé víðs fjarri veruleikan-
um. I staðinn eigi þau að vinna störf sem
miða beint að upplýsingu alþýðunnar. í
lok þessa tímabils virðist Halldór aftur á
móti hafa fjarlægst þetta sjónarmið og
kýs að viðurkenna rétt menningarstarfs-
ins, rétt skáldsins til að rækta smáblóm
sín. Ég hef rökstutt þessa skoðun með
ýmsu móti í ritgerð minni, í kafla þar
sem gerður er samanburður á Alþýðu-
bókinni og Sölku Völku. Hallberg ber
fram þá gagnröksemd að þarna sé um að
ræða tvö mismunandi bókmenntaform,
en með því hnekkir hann ekki þessari
hugmynd, því hún tekur til heils ára-
tugar hjá skáldinu og ekki eingöngu
samanburðar á þessum tveimur verkum.
Þessi skoðunarmáti er að mínu mati
langfrjóasta leiðin til að gera vangaveltur
um taóisma hjá HKL eftirtektarverðar.
Rætur taóisma hans liggja að litlu leyti í
þeirri staðreynd að hann las Bókina um
599