Tímarit Máls og menningar - 01.04.1989, Side 77

Orðin og efinn
„Verkið verður að annasömum vegamótum hinna ýmsu og ólíku orðræðna
sem sjálfsvera textans tengir sig við“ (bls. 302), þegar ekki er verið að segja
annað en að bréfritari leyfi sér að vaða úr einu í annað, og sé ekki alltaf
sjálfum sér samkvæmur? Vissulega eru sum viðfangsefni flókin og fjarri því
einfalt að koma orðum að öllum hugsunum. Og allur góður skáldskapur
geymir gátu sem seint verður ráðin. En hátimbrað orðalag er ekki alltaf
besti felustaðurinn fyrir einfalda hugsun.
Mér finnst stundum einsog orðfæri af þessu tagi sé notað til að komast
hjá því að segja hlutina afdráttarlaust, og er þá stutt í höfuðsyndina, skoð-
analeysið (sbr. Sjömeistarasöguna). Astráður segir til dæmis á einum stað:
Eins finnst mér Halldór iðulega festast í glæfralegum og óþörfum hugmynd-
um um „áhrif“ þessara höfunda (sem HKL hafði lesið, innskot mitt), verka
og hugmynda á Laxness, sbr. athuganir eins og þessa: „I Rauöa kverinu eru
áhrif Weiningers og Strindbergs skýr, en í Heiman eg fór hefur Papini tekið
við“ (168). „Áhrif“ er gífurlega varhugavert hugtak og „tæki“ í skáldskapar-
rannsóknum og það má iðulega forðast það að skaðlausu þegar fjallað er um
textatengsl og hugmyndaskyldleika. (AE bls. 312)
Af hverju í ósköpunum? Fyndist Ástráði það ekki eins glæfralegt ef ég tal-
aði um textatengsl Infemo og Rauða kversins? Vissulega þarf að sýna fram
á í hverju áhrif séu fólgin, einsog ég reyni að gera, en fullyrðingar um þau
eru ekki glæfralegar eða hættulegar í sjálfum sér. Hins vegar geta þær verið
réttar eða rangar. Mætti ég þá biðja Ástráð náðarsamlegast að sýna fram á
að þessi fullyrðing mín sé röng? Þegar fyrir liggur vitnisburður höfundar-
ins, bæði í einkabréfum frá þessum tíma og síðar, að hann hafi á ritunar-
tíma Rauða kversins verið búinn að lesa yfir sig af Strindberg og einnig
byrjaður að lesa Weininger. Og Peter Hallberg hefur sýnt fram á hvernig
hugmyndir þessara höfunda setja mark sitt á heilu og hálfu síðurnar í
Rauða kverinu (ásamt hugmyndum Tolstojs). Auk þess sem sögumaður
Rauða kversins getur þess beinlínis að hann sé að lesa Strindberg í Stokk-
hólmi og hafi þar fundið þjáningabróður. I grein sem Halldór Laxness
skrifaði á dönsku árið 1948 ræðir hann áhrif Strindbergs á sig á þessum ár-
um — reyndar ótrúlega glæfralega -, og segir að heilu kaflarnir í Vefaranum
mikla hafi verið „en ren strindbergiade".12 Áhrif er að vísu varhugavert
hugtak, en í þessu tilviki held ég að óþarft sé að láta óttann buga sig. Hins
vegar er ágætt fyrir bókmenntafræðinga að hafa orð einsog „textatengsl“ að
grípa til, þegar þeir eru ekki vissir um hvort viðkomandi höfundur hefur
lesið þau verk sem hann er textatengdur.
Vissulega er aldrei hættulaust að ræða um félagslegt samhengi, áhrif og
gildismat í bókmenntasögu. En mikið finnst mér bókmenntasagan verða
203