Tímarit Máls og menningar - 01.04.1989, Page 123

Arni Björnsson
Undirrót galdrafársins
Skipulegar galdraofsóknir geisuðu sem kunnugt er um mikinn hluta Evr-
ópu frá lokum 15. aldar og sumstaðar fram á 18. öld. I Norður-Ameríku
hófust þær eðlilega seinna eða ekki fyrr en Evrópumenn höfðu tekið sér
þar fasta búsetu en héldust álíka lengi. Ævintýralegar tölur hafa stundum
verið nefndar í þessu samhengi en nú er talið líklegt að um hálf milljón
manna hafi verið brennd fyrir galdra á þessu bili en það samsvarar tvö þús-
und manns á ári að meðaltali. Um fjórir fimmtu hinna brenndu voru kon-
ur.
Upphaf hins eiginlega galdrafárs má tímasetja við bréf (bullam) gegn ill-
virkjum (maleficia) sem Innocentius páfi VIII gaf út árið 1484. I umboði
hans settust tveir þýskir svartmunkar saman einskonar refsirétt gegn
galdrahyski í bókinni Malleus Maleficarum árið 1487, sem á íslensku hefur
m.a. verið nefnd Nornahamarinn.1) Þetta er allmikið rit, og þar er útlistað
með óhugnanlegri nákvæmni, fyrir hverskonar illvirki á að dæma fólk á
bálið og með hverskonar pyntingum á að fá fram játningar. Þessi bók varð
nokkurs konar handbók þeirra sem áttu að rannsaka galdra og dæma fyrir
þá.
Gamlar skýringar
Aldrei hefur sést nein sú skýring á þessum herfilegu galdraofsóknum sem
viðunandi mætti kallast. Þær hafa venjulega verið raktar til trúarofstækis
eða einskonar geðtruflunar og sjúklegrar hræðslu við Djöfulinn í öllum
hans myndum.
Vissulega finnast merki um þvílíkt ofstæki hjá einstaka sértrúarsöfnuði
bæði fyrr og síðar. Og dæmi eru um að fólk væri brennt fyrir meintan for-
dæðuskap eða guðlast áður en hið eiginlega galdrafár hófst. Meðal annars
herma íslenskir annálar að nunna í Kirkjubæ á Síðu væri brennd árið 1343
fyrir að hafa gefið sig Púkanum með bréfi, misfarið með Guðs líkama og
kastað aftur um náðahústré - og lagst með mörgum leikmönnum.2’
En slíkt voru ekki annað en fáheyrð dæmi. Otrúlegt væri ef þesskonar
truflun hefði gagntekið gjörvalla kristna kirkju, bæði þá katólsku og hina
lútersku, og síðan konungsvaldið í flestum ríkjum Evrópu. Það var ekki að
249