Tímarit Máls og menningar - 01.12.1994, Blaðsíða 63

íslensku þjóðinni og þar með hvers hún væri megnug þegar hún lifði frjáls í
landi sínu. Stjórnskipun þjóðveldisins sýndi að íslendingar gátu starfrækt
sjálfstætt samfélag með glæsibrag. Höfðingjar Sturlungaaldar voru metnir
eftir því hvað þeir virtust tryggir sjálfstæði þessa samfélags. Sagan af þjóðinni
undir útlendu konungsvaldi var saga átaka milli forystumanna íslendinga
og útlendra sendimanna konunga. Allt stefndi þannig að endurheimt sjálf-
stæðisins.
lokum sem dæmi um þetta síðasta deilur Odds biskups Einarssonar og
Herlufs Daa, hirðstjóra eða höfuðsmanns konungs, á öðrum áratug 17. aldar.
Ágreiningsefni þeirra voru gagnkvæmar kærur til konungs um stærri og
smærri misferli í embættisfærslu, ættingjahyglingar og mútuþægni. Allt voru
þetta atriði sem embættismenn af sama þjóðerni hefðu eins getað notað hver
gegn öðrum, og engin réttindamál íslendinga koma þar við sögu, ekki einu
sinni eins og Páll Eggert Ólason segir söguna, og verður honum varla brugðið
um þjóðræknisskort.3 Þessi saga hefur verið talin hluti af þjóðarsögunni allt
frá því í Árbókum Jóns Espólíns.4 Mest áhrif hefur hún vafalaust haft á
íslendinga í frásögn Jónasar Jónssonar frá Hriflu, af því að bók hans lifði í
eina sjö áratugi í barnaskólum landsmanna. Jónas sagði íslenskum börnum
þessa sögu í kafla sem hann kallar „Árna Oddsson“.5 Hann sleppir að mestu
að segja frá ágreiningsefnum biskups og höfuðsmanns, nefnir aðeins að
höfuðsmaður hafi borið róg um Odd í konungs eyru. „Kvað hann biskup
ranglátan í embættaveitingum og halda mjög fram ættmönnum sínum og
vígja suma þá menn til prests, er eigi væru til þess færir, sökum ónógrar
þelckingar. Biskupi tókst að hnelekja þessum áburði, en þó varð eigi af fullum
sáttum.“ Hins vegar tekur Jónas fram að Oddur hafi verið „í mörgu hinn
merkasti maður.“ Og Árni sonur hans var „vel mentur“. Hann rekur líka
sögu sem hefur varðveist meðal afkomenda Odds,6 um að Herluf Daa hafi
byrlað biskupi eitur í veislu á Bessastöðum. Svo segir Jónas söguna af heimför
Árna Oddssonar með sönnunargögn föður síns. Hann varð of seinn því að
höfuðsmaður hafði fengið kaupmenn til að synja honum fars til íslands, og
höfúðsmaður hafði „mörg hæðnisorð um, hvað Árni mundi nú hafast að,
en Oddur var dapur og hyggjuþungur.“ En Árni hafði komist í Vopnafjarð-
arskip, fengið afbragðsgóðan hest, riðið honum dagfari og náttfari á fjórum
sólarhringum til Þingvalla, og birtist á síðustu stundu þeysandi austan
veginn fram með Fögrubrekku. „Varð nú fagnaðarfundur með þeim feðg-
um, og fremur sókn en vörn af þeirra hendi í málinu. Bar höfuðsmaður lægra
hlut, misti embættið, féll í ónáð konungs og andaðist snauður, en Árni hlaut
milda frægð af sinni framgöngu.“
I frásögn Jónasar er ekld orð um að átök Odds og Daa hafi verið þjóðern-
isbarátta. Hann segir bara spennandi sögu þar sem um skeið lítur út fyrir að
TMM 1994:4
61