Tímarit Máls og menningar - 01.12.1994, Side 121

VI
Skilningur og fyndni
En nú hef ég ekki gert annað en að lýsa rannsóknarefni, og einni hugsanlegri
leið að efninu. Þessi leið er því miður mjög torfarin af þeirri einföldu ástæðu
að heimspekingar og málfræðingar á okkar tímum vita grátlega lítið um
hvörf. Ef við hefðum heimspekilega eða málfræðilega hvarfakenningu fyrir
okkur, eins og Mattheson hafði ítarlega og aldagamla mælskufræði fyrir sér,
þá gætum við ef til vill reynt að leika leikinn eftir honum og búa til
tónhvarfafræði í því skyni að varpa ljósi á merkingu tónlistarinnar. Þetta
kann að vera verðugt viðfangsefni handa einhverjum tónlistarfræðingum í
framtíðinni. Hvað veit ég?
Mig langar til að enda á öðru. Minnumst þess að fyrir þeim Haydn, Rossini
og Wagner—og raunar fyrir Mattheson líka—var það höfuðatriði um mál
tónanna að það væri skiljanlegt. En hvað er skilningur? Það er hægt að skilja
vél, til dæmis einfalda vél eins og hverfistein. Er skilningur á tónverki—eða
málverki eða kvæði—að einhverju leyti eins og skilningur á vél? Hvað þarf
maður að sjá eða vita til að skilja síma eða bara hverfistein? Hann þarf að
geta gefið tvenns konar skýringar: rakið orsakir þess að þegar eitt er hreyft
þá hreyfist annað, og rakið markmiðin sem þessar hreyfingar þjóna. En hvað
sem um markmiðin má segja í listaverkum, þá er öldungis víst að í þeim er
enginn staður fyrir orsakir og afleiðingar. Eina undantekningin sem mér
hugkvæmist frá því er sú að svo vilji til um vél að hún sé sjálf listaverk.
Heimspekingar hugsa yfirleitt mest um skilning á staðhæfingum eins og
„Sólin skín“. Þá segja þeir til að mynda að maður skilji þessa staðhæfingu ef
hann veit hvernig veðrið þarf að vera til að hún sé sönn. Þessi skilningur er
bersýnilega skyldur skilningi á skipun. Maður skilur skipun ef hann veit hvað
þarf að gera til að henni sé hlýtt. Eins skilur maður ósk ef hann veit hvað þarf
að gerast til þess að hún rætist. Sannkjör—skilyrði þess að setning sé eða
verði sönn—koma hér alls staðar við sögu.
En skilningur á líkingum og hvörfum virðist vera svolítið annarrar ættar.
Líking eins og
Alfaðir rennir frá austurbrún
auga um hauður og græðf
hefur að vísu sannleiksgildi: sólin er að rísa yfir Ásbyrgi. En skilningurinn á
því að hér er sólin auga Óðins er auðvitað annars eðlis en skilningurinn á
TMM 1994:4
119