Dagblaðið Vísir - DV - 28.11.2008, Qupperneq 52

52 Föstudagur 28. nóvember 2008 Jólablað
Hverjir eru íslensku jólasveinarnir? Eiga þeir eitthvað skylt með hinum rauðklædda Kláusi sem keyrir um á
hreindýrasleða og færir börnum gjafir? Baggalútur? Er það ekki hljómsveit eða vefsíða?
Segja vil ég sögu
af sveinunum þeim,
sem brugðu sér hér forðum
á bæina heim.
Þeir uppi á fjöllum sáust,
- eins og margur veit, -
í langri halarófu
á leið niður í sveit.
Grýla var þeirra móðir
og gaf þeim tröllamjólk,
en pabbinn Leppalúði,
- það var leiðindafólk.
Þeir jólasveinar nefndust,
- um jólin birtust þeir.
Og einn og einn þeir komu,
en aldrei tveir og tveir.
Þeir voru þrettán
þessir heiðursmenn,
sem ekki vildu ónáða
allir í senn.
Að dyrunum þeir læddust
og drógu lokuna úr.
Og einna helzt þeir leituðu
í eldhús og búr.
Lævísir á svipinn
þeir leyndust hér og þar,
til óknyttanna vísir,
ef enginn nærri var.
Og eins, þó einhver sæi,
var ekki hikað við
að hrekkja fólk og trufla
þess heimilisfrið.
Stekkjarstaur kom fyrstur,
stinnur eins og tré.
Hann laumaðist í fjárhúsin
og lék á bóndans fé.
Hann vildi sjúga ærnar,
- þá var þeim ekki um sel,
því greyið hafði staurfætur,
- það gekk nú ekki vel.
Giljagaur var annar,
með gráa hausinn sinn.
- Hann skreið ofan úr gili
og skauzt í fjósið inn.
Hann faldi sig í básunum
og froðunni stal,
meðan fjósakonan átti
við fjósamanninn tal.
Stúfur hét sá þriðji
stubburinn sá.
Hann krækti sér í pönnu,
þegar kostur var á.
Hann hljóp með hana í burtu
og hirti agnirnar,
sem brunnu stundum fastar
við barminn hér og þar.
Sá fjórði, Þvörusleikir,
var fjarskalega mjór.
Og ósköp varð hann glaður,
þegar eldabuskan fór.
Þá þaut hann eins og elding
og þvöruna greip,
og hélt með báðum höndum,
því hún var stundum sleip.
Sá fimmti, Pottaskefill,
var skrítið kuldastrá.
- Þegar börnin fengu skófir
hann barði dyrnar á.
Þau ruku upp, til að gá að
hvort gestur væri á ferð.
Þá flýtti’ ann sér að pottinum
og fékk sér góðan verð.
Sá sjötti, Askasleikir,
var alveg dæmalaus. -
Hann fram undan rúmunum
rak sinn ljóta haus.
Jólasveinarnir eftir Jóhannes úr Kötlum
Eftirvænting og gleði skín einatt úr
augum íslenskra barna þegar jóla-
sveinar birtast hver af öðrum í borg
og bæ í desember. Oft á tíðum eru
þó skelfing og grátur viðbrögð þeirra
yngstu, sem þá grúfa sig í hálsakot og
skjól hinna fullorðnu, því þessir karl-
ar eru ekki alltaf góðsemdin uppmál-
uð og ásýnd þeirra ófrýnileg.
Kannski skynja þau börn hið
rétta eðli þessara íslensku huldu-
vera, því þannig eru þeir Grýlusynir
gerðir – aldir á tröllamjólk, þjófóttir
og stríðnir óknyttadrengir sem ekki
hika við að ræna mat frá fátækum
heimilum eða hrifsa kerti úr hönd-
um lítilla barna.
Þótt þeir virðist „óhræddir við
að hrekkja fólk og trufla þess heim-
ilisfrið“ vilja þeir helst fela sig fyrir
okkur mönnunum, undir rúmi eða
uppi í rjáfri og laumast síðan þegar
enginn sér til, skella hurðum, gægj-
ast á glugga eða krækja sér í ætileg-
an bita.
UpprUni jólasveina
Ómögulegt er að segja til um hvenær
jólasveinar stungu fyrst upp kollinum
á Íslandi en fyrst er getið um þá í rit-
uðum heimildum í Grýlukvæði séra
Stefáns Ólafssonar í Vallanesi frá 17.
öld. Þar er þeim lýst sem jötnum á
hæð, illa innrættum og ungbörnum
skæðir. Jólasveinar hafa fundist í öll-
um landsfjórðungum, bera mismun-
andi nöfn en hafa flestir ef ekki allir
sama hlutverk; að hræða lítil börn.
Þótti dönskum stjórnvöldum þetta
ganga svo langt á miðri átjándu öld
að í tilskipun um húsaga til handa
Íslendingum er bannað að hræða
börn með „den såkaldte julesvend
eller spögelser“ en í íslenska textan-
um er bannað að hræða börn með
jólasveinum eður vofum. Lítið var þó
hlustað á Dani og jólasveinar áfram
notaðir til að hræða börn til hlýðni á
íslenskum heimilum.
Þegar leið fram á nítjándu öld-
ina fer loks að komast skipan á hinn
mikla fjölda jólasveina sem finnst um
landið. Í þjóðsögum Jóns Árnasonar
frá 1864 koma fram tvær hugmynd-
ir, önnur styðst við þuluna Jólasvein-
ar einn og átta og vísuna Jólasvein-
ar ganga um gólf en í henni segir að
níu nóttum fyrir jól fari jólasveinar
að koma til manna. Hin hugmynd-
in um að þeir séu þrettán byggist á
því að sá síðasti fari á þrettándanum.
Jón Árnason lætur fylgja með þrettán
nöfn sem eru Stekkjastaur, Giljagaur,
Stúfur, Þvörusleikir, Pottasleikir,
Askasleikir, Faldafeykir, Skyrgámur,
Bjúgnakrækir, Gluggagægir, Gátta-
þefur, Ketkrókur og Kertasníkir.
jólin koma
Þessi síðari hugmynd festir sig síðan
varanlega í sessi meðal þjóðarinn-
ar þegar Jóhannes úr Kötlum gefur
út bókina Jólin koma árið 1932 með
teikningum Tryggva Magnússon-
ar listmálara. Jóhannes og Tryggvi
komu báðir vestan úr Dölum þar
sem rík jólasveinahefð hafði ríkt um
aldir. Hér eru notuð nánast sömu
nöfn og birtust í þjóðsögunum 70
árum áður. Jóhannes skiptir þó út
Faldafeyki fyrir Hurðaskelli og notar
afbrigðin Pottaskefil og Skyrjarm fyr-
ir Pottasleiki og Skyrgám.
Árni Björnsson þjóðháttafræð-
ingur lætur leiða að því líkum að „Jó-
hannes hafi ekki endilega haft Þjóð-
sögur Jóns Árnasonar fyrir framan
sig, þegar hann orti vísurnar, held-
ur farið eftir því, sem hann lærði við
móðurkné vestur í Dölum“.
Jólin koma hafði ekki einungis
að geyma vísurnar um jólasveinana
heldur einnig Grýlukvæði, vísurnar
um Jólaköttinn og Jólin koma; kvæð-
ið sem hefst á ljóðlínunni „Bráð-
um koma blessuð jólin“. Varð bókin
brátt eins og helgidómur á íslensk-
um heimilum, dregin fram þegar
líða tók að jólum, lesin og skoðuð í
krók og kring. Má segja að Jóhannesi
og Tryggva hafi tekist öðrum fremur
að halda lífi í þessum vættum meðal
íslensku þjóðarinnar og móta einn-
ig hugmyndir hennar um Grýlu,
Leppalúða og Jólaköttinn. Til marks
um vinsældir þessa gamla kvers sem
enn er gefið út í upprunalegri mynd
hefur það verið endurprentað 24
sinnum og trónað á toppi bóksölu-
lista yfir mest seldu ljóðabækurnar
fram til dagsins í dag.
nöfn jólasveina
Fram kemur í Sögu daganna eftir
Árna Björnsson þjóðháttafræðing að
allt að 80 jólasveinanöfn eða afbrigði
þeirra hafi fundist á Íslandi. Eyja-
fjarðarsvæðið og Dalir skera sig þó
úr fyrir ríka jólasveinahefð og nöfn
þeirra jólasveina sem við þekkjum
í dag eru flest ættuð þaðan. Í erindi
sem flutt var á fundi í Nafnfræðifé-
laginu í Norræna húsinu 6. des. 2003
flokkar Árni jólasveinana niður eftir
hlutverkum. (Sjá töflu.)
Hinn vestræni jólasveinn
Þessir íslensku sveinar eru gerólík-
ir þeim jólasveini sem ýmist á sér
heimili á norðurpól eða austur í
Finnmörk, feitur og pattaralegur,
góðlegur og gjafmildur, í hárauðum
jakka og brók, og hefur það hlutverk
að færa börnum jólagjafir og kemur
þá jafnan niður um stromp húsa.
Uppruni þessa sveins er fjarri
Íslandsströndum, við þurfum að
fara alla leið til Myra í Tyrklandi,
en á fjórðu öld eftir kristsburð var
þar uppi biskup að nafni Nikulás
sem þekktur var fyrir guðsótta, gjaf-
mildi og hlýjan hug til fátækra. Nik-
ulás þessi var seinna meir tekinn í
dýrlingatölu og er enn þann dag í
dag höfuðdýrlingur Amsterdam og
Moskvuborgar. Hollendingar héldu
mikið upp á þennan dýrling, kölluðu
hann Sinterklaas eða Góða Kláus og
innleiddu hann í jólahefðir sínar. Þar
færir dýrlingurinn Nikulás, klæddur
biskupsskrúða, börnum og fátækum
gjafir um jólahátíðina.
Tengsl Nikulásar við Amsterdam
og Hollendinga bárust síðan til nýja
heimsins þar sem hollenskir innflytj-
endur í nýlendum Breta í Ameríku
héldu áfram sínum upptekna hætti
við að halda jól.
Á síðari hluta átjándu aldar og
fyrri hluta þeirrar nítjándu runnu
síðan saman siðir þeirra hollensku
og bresku nýlendubúa sem bjuggu
í borgum og þéttbýli vestanhafs.
Bretar höfðu sinn „Father Christ-
mas“, góðlátlegan og hvítskeggjað-
an öldung, skrýddan síðum grænum
frakka með hvítum loðskinnsboð-
ungum. „Father Christmas“ er tákn-
gervingur hins góða anda jólanna
og kemur meðal annars fram í hinni
heimsfrægu sögu Charles Dickens:
Jólasaga. Á nítjándu öld fara þess-
ir tveir góðlátlegu karlar að renna
saman, Góði Kláus afklæðist nú
biskupsskrúðanum og birtist al-
menningi ýmist í grænni eða rauðri
yfirhöfn með hvítum loðskinnsboð-
bráðum ko a blessuð jólin
Jóhannes úr Kötlum Tókst öllum
öðrum fremur að halda lífi í þessum
vættum í minni þjóðarinnar.
mynd úr einKasafni