Náttúrufræðingurinn - 2012, Qupperneq 90

Náttúrufræðingurinn
90
1947 hafi hann á ný verið orðinn
útbreiddur á Héraði.30
Járnframleiðsla og eldsneytis-
notkun á Íslandi
Því hefur verið haldið fram að
Íslendingar hafi verið sjálfum sér
nógir um járn frá landnámi og allt
fram á 15. öld,31,32 þegar mikill inn-
flutningur hófst á ódýru járni frá
Svíþjóð.31 Aftur á móti hafa aldurs-
greiningar á leifum eftir járngerð
sýnt að hún hafi aðeins náð fram
á 13. öld.33 Til þessarar framleiðslu
þurfti mikið eldsneyti og var notast
við viðarkol unnin úr birki.
Eldsneyti gegndi mikilvægu hlut-
verki í lífi Íslendinga fyrir iðnvæð-
ingu. Enda þótt það sé viðurkennd
staðreynd að skógar hafi hörfað
mikið eftir landnám, þar til lá við
útrýmingu (sjá nánar í næsta kafla),
eru vísbendingar um að skógar-
partar hafi varðveist langt fram eftir
miðöldum. Nýtingu þessara skógar-
parta var vandlega stýrt og sáu þeir
fólki fyrir birki til eldsneytis með-
fram nýtingu á öðrum eldsneytis-
gjöfum. Því hefur verið haldið fram
að á 17. öld hafi orðið breyting á
þessu kerfi, mógrafir hafi verið
aflagðar og skógar harkalegar nýttir,
jafnvel svo að orsakaði endanlega
eyðingu þeirra.34
Fyrri frjórannsóknir
Þorleifur Einarsson hóf frjórann-
sóknir eftir miðja 20. öld og var
fremsti vísindamaður Íslendinga á
því sviði um árabil. Þorleifur birti
árið 1957 frjólínurit frá höfuðborgar-
svæðinu og nágrenni Selfoss.35,36
Þar skiptir hann nútíma upp í fjögur
tímabil með mismunandi loftslagi.
Fyrsta tímabilið, sem einkennist af
skorti á birkifrjóum, taldi hann upp-
haflega vera síðjökultíma en álykt-
aði síðar að það væri hluti af nútíma
og nefndi það birkilausa skeiðið.
Annað tímabilið byrjar fyrir um
9.000 árum og nefnir Þorleifur það
birkiskeiðið fyrra. Þessu tímabili
lýkur fyrir um 6.000 árum en þá
taldi hann að aukin úrkoma og
svalara veðurfar hafi valdið minnk-
andi birkifrjói samhliða aukningu
í mosagróum. Þetta tímabil kallaði
hann mýrarskeiðið fyrra. Næsta
tímabil, sem hefst fyrir um 5.000
árum og einkennist af aukningu
á birkifrjói, nefndi Þorleifur birki-
skeiðið síðara og taldi hann það hafa
verið hlýjasta tímabil nútíma.2 Í lok
þessa tímabils versnar veðurfarið,
það verður kaldara og úrkomu-
samara, og fyrir um 2.500 árum hefst
mýrarskeiðið síðara. Landnám og
sögulegur tími er hluti af þessu
síðasta tímabili.
Árið 1962 birtir Þorleifur síðan
fyrstu stóru greinina um frjórann-
sóknir og gróðurfarssögu á Íslandi.
Hann segir í greininni að ekki sé
hægt að nota frjórannsóknir til
að kanna veðurfarsbreytingar eftir
landnám þar sem áhrif mannsins á
gróðurfar séu miklu meiri en áhrif
veðurfarsins.2
Árið 1972 birtir Vasari37 fyrstu
niðurstöður frjórannsókna úr stöðu-
vatnaseti. Sýnin tók hann úr Hafra-
vatni í Austur-Húnavatnssýslu og
Lómatjörn í Biskupstungum. Vasari
sýndi fram á mikilvægi einis í
gróðurfarssögu landsins í upphafi
nútíma.
Margrét Hallsdóttir birti árið 1982
tvö ítarleg frjólínurit frá Hrafnkels-
dal sem gerð voru í tengslum við
fornleifafræðirannsóknir í dalnum.
Í þessari rannsókn greinir Margrét
á milli frjókorna fjalldrapa og birkis
en ræðir um vandamál við að þekkja
frjókorn ræktaðs korns.38 Í doktors-
ritgerð sinni, sem Margrét varði
fimm árum síðar, skoðar hún áhrif
landnámsins á gróðurfar. Aðalein-
kenni landnáms í gróðurfarssögu
er brotthvarf birkis. Einn staður í
Reykjavík og tveir á Suðurlands-
undirlendinu voru skoðaðir. Niður-
stöðurnar frá Suðurlandsundirlend-
inu sýndu að veðurfar á Íslandi fór
að versna fyrir um 2.500 árum með
fallandi hitastigi, meiri úrkomu og
minna af birkifrjókornum. Skömmu
áður en öskulagið þekkta, landnáms-
lagið, féll var aftur á móti skamm-
vinn aukning í frjókornum birkis.
Sú aukning virðist hafa náð hámarki
fyrir landnám en eftir landnám féll
magn birkifrjókorna mikið.3
Eftir þessar frumrannsóknir á frjó-
kornum í mó og vatnaseti á Íslandi,
þar sem áhrif landnáms voru aðal-
viðfangsefnið, var heldur breytt um
stefnu og var síðjökultími og upp-
haf nútíma nú til skoðunar. Margrét
Hallsdóttir,39 Svante Björck o.fl.40 og
Mats Rundgren41,42 fjalla öll um síð-
jökultíma og fyrri hluta nútíma.
Chris Caseldine birti árið 2001
grein þar sem vandamál við að
greina milli frjókorna fjalldrapa
og birkis voru rædd. Caseldine er
þeirrar skoðunar að uppruni hins
íslenska birkis sé ekki þekktur og
því sé það sé ekki nothæf aðferð
að greina á milli frjókorna birkis
og fjalldrapa út frá stærð.43
Egill Erlendsson varði árið 2007
doktorsritgerð þar sem hann kann-
aði gróðurfarsbreytingar á tímabilinu
500 til 1500. Þar voru áhrif landnáms
skoðuð sérstaklega. Rannsóknin var
gerð á gögnum sem safnað var á
þremur stöðum, í Mýrdal, undir
Eyjafjöllum og í Reykholtsdal, og
voru niðurstöðurnar ekki þær sömu
fyrir alla þrjá staðina. Í Mýrdalnum
var enginn skógur við landnám og
hafði landnámið ekki mikil áhrif á
gróðurfarið. Á hinum stöðunum var
skógur við landnám og hörfaði hann
hratt í nágrenni við bæi, en lengra
frá bæjum tórði skógurinn fram á
síðmiðaldir.4
Síðustu ár hefur uppruni hins
íslenska birkis verið kannaður og
möguleg blöndun milli birkis og
fjalldrapa.44 Sú aðferð að greina á
milli frjókorna birkis og fjalldrapa út
frá stærð var könnuð, og kom í ljós
að erfitt er að benda á ákveðin stærð-
armörk til að greina þar á milli.
Aðferðir
Til þess að afla sýna var tekinn bor-
kjarni úr vatnaseti lítillar tjarnar
sem nefnist Helgutjörn og er nú
innan Hallormsstaðarskógar (3.
mynd). Tjörnin er í um 190 m yfir
sjávarmáli, í efri hluta framhlaups
sem nefnist Hólar og er norð-
austan við Hallormsstaðarbæinn.
Hin svonefnda Saksunarvatnsaska
hefur fundist undir framhlaupinu
en hún féll fyrir um 10.200 árum,