Gripla - 20.12.2014, Qupperneq 128

GRIPLA128
greinin fjallar um hið glæsta sagnahandrit AM 152 fol. frá öndverðri 16. öld á
heildstæðan hátt. Annar skrifara þess var Þorsteinn Þorleifsson, hálfbróðir Björns
Þorleifssonar á Reykhólum. Færð eru rök fyrir því að Björn hafi haft hönd í gerð
handritsins og e.t.v. stýrt efnisvali. sögurnar ellefu í handritinu eru af ýmsum toga
og tilheyra íslendinga-, fornaldar- og riddarasögum en þrátt fyrir ólík sögusvið
og umgjörð eiga þær mörg þemu sameiginleg. Þær tjá m.a. ákveðna afstöðu til
siðferðis legra gilda og samfélagslegrar hegðunar og fela þannig í sér sjálfsmynd-
arsköpun og hugmyndafræði þess eða þeirra sem að handritinu stóðu.
Sögurnar í handritinu AM 152 fol. eru margar hverjar þroskasögur um unga
pilta af háum stigum. Þeir takast m.a. á við fúlmenni sem sýna af sér ofstopa,
óbilgirni, illsku, frekju, valdagræðgi, dramb og undirferli. Þessar persónur eru
einatt sýndar í neikvæðu ljósi andstætt hetjunum og eru menn sem taka óskyn-
samlegar ákvarðanir, stofna til deilna, beita óheiðarlegum aðferðum og hegða sér
illa í siðaðra manna samfélagi. Þung áhersla er lögð á að bræður standi saman og
styðji hver við annan gegn andstæðingum sínum. Leidd eru rök að því að sögur um
menn sem sýna bræðrum sínum hollustu og uppfylla dygðir á borð við stillingu,
sanngirni og réttlæti gætu hafa höfðað sérstaklega til Björns og Þorsteins þar sem
þeir stóðu í áralöngum erfðadeilum við frænda sinn, Björn Guðnason, sem beitti
sér gegn Birni og systkinum hans af fullum krafti.
Hins vegar fjalla margar sagnanna í handritinu um tröllslega hegðun og einkum
kynferðislegt ofbeldi trölla gegn konum. Þrátt fyrir að þessi hegðun sé oftast jað-
arsett og ‘öðruð’ (e. othered) kemur fyrir að söguhetjurnar hagi sér á sama hátt. Í
þeim tilfellum er ofbeldið sýnt í gamansömu ljósi eða undir rós og þar með réttlætt
eða þaggað. Þetta bendir til tvíbentrar afstöðu til kynferðislegs ofbeldis og skar-
ast eðli manna og trölla í mörgum tilfellum þegar nánar er að gáð. Hægt væri að
túlka tröll í tengslum við ótta við veru erlendra sjó- og verslunarmanna á íslandi á
síðmiðöldum en þau eru e.t.v. ekki síður tæki til að ræða kynferðisbrot og ofbeldi
í eigin ranni.
Jóhanna Katrín Friðriksdóttir
Stofnun Árna Magnússonar í íslenskum fræðum og
Department of Germanic Languages and Literatures
Harvard University
365 Barker Center
12 Quincy Street
US-Cambridge, MA 02138