Sagnir - 01.06.1998, Blaðsíða 10

9
ist Helgu systur þeirra árið 1423. Ekki er annars getið en þeir
hafi rækt mágsemdina vel framan af, og sambúðin við skyld-
fólkið í Vatnsfirði virðist hafa verið
misklíðalaus fyrstu árin eftir brúðkaupið.11
Síðar sagði ríkismannarígurinn til sín.
Helga lést árið 1431, Guðmundur
sat í óskiptu búi og áskotnaðist erfðafé
mikið. Eftir það var hann talinn einn
auðugasti maður landsins. En ekki var
auðurinn allur vel fenginn. Frá árinu 1427
geta heimildir ránsferða Guðmundar.12 Einar
Þorleifsson hélt á konungsfund eftir lát systur sinnar og fékk
hirðstjóratign yfir öllu Íslandi. Eftir heimkomuna fór hann,
ásamt Birni með flokk manna á hendur Guðmundi og stefndi
honum fyrir eignatöku.13 Málsmeðferðin tók 19 ár. Á
héraðsþingi 1446 lýsti Einar hirðstjóri Guðmund
sekan um rán og aðför í norðurreið sinni árið
1427:
Nú saker þess ad mér lízt þetta fullt
útlegdarverk og lýsta eg Gudmund
Arason útlægann og óheilagann. hvar
hann kann takazt utan gridastada. og þvi
fyrerbýd eg hvorium manne hédan í frá
hann at hýsa edr heima.14
Guðmundur hélt á konungsfund, bar erindi sitt upp við hann
og hlaut sakaruppgjöf gegn sektargreiðslu. Hann hvarf hins
vegar án þess að greiða sektina, og spurðist aldrei til hans
síðar. Er hér um að ræða merkilega eyðu í Íslandssögunni.
Helming eigna Guðmundar leystu þeir Björn og Einar
til sín, en konungur hlaut það sem eftir stóð. Konungshlutann
keypti svo Björn, en „Guðmundareignir urðu rógsfé og mann-
drápa, Niflungaarfur Skarðsættarinnar.“15 Árið 1478 voru
útnefndir tólf menn til þess að virða það fé, sem Björn og
Einar höfðu hirt af Guðmundi og „reikna huat oss synndizt
rettligt at aptur skylldi gannga at riettri taulu af þessum
peningum ef hwer hefdi sitt eptir laugum þat er hann hefir
rangliga halldit.“16
„KIRKNAþJÓFUR“ OG HIRðSTJÓRI
Eftir viðskiptin við Guðmund ríka lét Björn verða skammt
stórra högga á milli. Hann sá til þess að biskupslaust
var í Skálholti eftir brotthvarf Gottskálks biskups
Kenikssonar 1450, og mun „hafa gert sér dælt við
Skálholtseignir, riðið þangað, rúð og ruplað eptir vild
sinni“, eins og segir í Fitjaannál.17
Samtímaheimildir finnast ekki um yfirgang Björns í
Skálholti. Hins vegar er til samningur frá 1507,
gerður milli Björns Þorleifssonar á Kirkjubóli, sonar-
sonar Björns ríka, og Stefáns biskups Jónssonar, þar
sem Birni yngra eru endanlega gefnar upp sakir afa
síns;18 þær er hann „tök under sig stolenn og hanns
eiguer er [...] enn rude hann og ruplade effter gijrnd
sinne.“19
Björn bóndi mun hafa setið um staðinn á þriðja ár
eða þangað til Kristján I fékk Gottskálki biskupi bréf
upp á að Björn skyldi rekinn af biskupssetrinu.
Konungsbréfið er ekki til í frumriti, en svo virðist
sem Gottskálk hafi haft biskupsvald í Skálholti að minnsta
kosti fram til ársins 1455.20 Samt sem áður mun Björn hafa
verið ófús að víkja um set fyrir
Gottskálki og armur konungsvaldsins
var greinilega ekki farinn að ná svo
langt. Allt breyttist þó er biskup
hótaði honum bannfæringu og hélt
Björn ásamt Ólöfu á konungsfund
árið 1456.21
Sú ferð, sem Björn tók sér fyrir
hendur 1456, gekk ekki áfallalaust.
Hófst hún á hremmingum í óveðri undan Orkneyjum, og
þegar hjónin leituðu hafnar þar, voru þau hneppt í varðhald af
Skotum. Lyktir urðu þær að Kristján I beitti sér í málinu;
ritaði Karli Frakkakonungi bréf og sagði Björn og
föruneyti hans í sínu boði. Eftir það var þeim sleppt
og þótti þetta mikið milliríkjamál.22
Eftir komuna til Danmerkur var Björn
sleginn til riddara og fengið skjaldarmerki. Óvíst
er hvort Skotarnir hafi skilað þeim fjármunum,
sem Björn hafði með sér á konungsfund en Björn
Þorsteinsson ályktaði að tæpast hafi hjónin „komið
tómhent til dönsku hirðarinnar, enda var kirkna-
þjófnum Birni Þorleifssyni falin hirðstjórn á
Íslandi [...].“23 Réttum fjórum árum áður en hér
er komið sögu varð Einar bróðir hans úti.24 Árið
1459 tók Björn hyllingareið lögmanninum Teiti
Gunnlaugssyni. Björn Þorsteinsson taldi þennan atburð mikil-
vægan í eflingu konungsvaldsins, landið hafi þannig verið
„lögformlega komið undir dansk-norsku krúnuna. Hér eftir
efldist framkvæmdavaldið á Íslandi, og kunnu Englendingar
því miðlungi vel.“25 Í þessu ljósi er einkennileg sú ályktun
Björns að nafni hans hafi þurft að kaupa embættið af konungi.
Er ekki allt eins líklegra að Björn hafi mætt nær allslaus til
Kaupmannahafnar og Kristján I séð vænlegast að nýta krafta
þessa volduga manns? Hann hafði séð takmarkanir á ítökum
sínum á Íslandi þegar ekki tókst að reka Björt burt af
Skálholti.
LANGARÉTTARBÓT OG ENSKIR FAR-
MENN
Sú réttarbót sem leit dagsins ljós árið 1450 markaði að mörgu
leyti tímamót. Hún hefur ekki varðveist í frumriti, heldur ein-
„Róstrugt var á Rifi þá er ríki Björn þar dó“
SAGNIR ‘ 98
Lyktir urðu þær að Kristján
I beitti sér í málinu; ritaði Karli
Frakkakonungi bréf og sagði Björn
og föruneyti hans í sínu boði. Eftir
það var þeim sleppt og þótti
þetta mikið milliríkjamál
Jón forni orti um Björn í kvæðabálki sem nefnist „Björn Guðnason í Ögri
og Stefán biskup 1517.” Björn Þorleifsson var móðurfaðir Björns í Ögri og
þannig hljóðar erindið um afann:
Bóndinn Björn hinn gamli
ballur klerkum þótti
og heldur hlutsamur,
með braki og tygjabramli
á biskupsstólinn sótti
háfur handóður,
af honum var og Helgafellsstaður rændur,
hrifsað margt og rúðir smærri bændur,
um yfirgang af þegn og þýi vændur. -
Vér þurfum ekki að hlífast við þá frændur.
Heimild: Fornólfskver. Dr. Jón Þorkelsson. 16. apríl 1859-16. apríl 1959. Reykjavík
1959, 93.
Innsigli Björns hirðstjóra