Sagnir - 01.06.1998, Síða 51

SAGNIR ‘ 98 50
19
18
-
1
99
8
Þessi ágreiningur kemur aftur í ljós í ítrekunarbréfi borgar-
stjóra frá 28. apríl árið 1942, sem beint var til fjárlaganefndar
Alþingis, en hún fjallaði þá dagana um málið. Um það leyti
var framkvæmdum á Höfðaborg nær lokið, en hvergi hafði
bólað á fjárhagsstuðningi úr ríkissjóði og taldi borgarstjóri í
því sambandi:
óþarfi að fjölyrða frekar, að bæjarfélaginu
[...] [væri] bersýnilega ofætlun að taka eitt
á sig, að greiða ófyrirséð umræddar 1610
þúsundir króna [sem byggingarkostnaður
Höfðaborgar var þá kominn upp í], þó að
ríki og bæ myndi eigi ofætlun að skifta
þeim á milli sín.17
Það kom svo á daginn að allar umleitanir borgar-
stjóra um að ríki og bær skiptu á milli sín byggingarkostnaði
Höfðaborgar urðu til einskis. Hvergi getur um hlutdeild ríkis-
ins í fjárhagsuppgjörum.18
Margar ástæður gætu hafa legið að baki þessa ágrein-
ings. Um þetta leyti tókust stjórnarflokkar á um lögbindingu
kaupgjalds og um breytingu á kjördæmaskiptingu landsins. Í
kjölfarið hrikti í stoðum ríkisstjórnarinnar og stjórnarkreppa
var í uppsiglingu, sem leiddi svo að lokum til myndunar
utanþingsstjórnar undir forsæti Björns Þórðarsonar. Það er því
mögulegt að stjórnarkreppa ársins 1942 og myndun
utanþingsstjórnar sama ár hafi dregið úr vilja og getu ríkis-
valdsins til þess að láta til sín taka í
húsnæðismálum höfuðstaðarins.
Óljós verkaskipting milli
ríkis og sveitarfélaga í hlutdeild að
byggingarkostnaði í kaupstöðum og
kauptúnum landsins, mun hafa
ráðið einna mestu um þennan
skoðanamun. Borgarstjóri taldi að lög
um verkamannabústaði frá 4. áratugnum legðu þær skyldur á
herðar ríkisins að taka þátt í byggingu bráðabirgðahúsnæðis
við Höfða. En séð frá bæjardyrum ríkisvaldsins munu lögin
hafa verið túlkuð á allt annan hátt og þrengri. Framlög ríkis
miðuðust einungis við uppbyggingu á
verkamannabústöðum en ekki byggingu bráðabirgðahús-
næðis eins og Höfðaborgar.
Í þessu sambandi má til gamans geta að í bréfi
Stefáns Jóhanns Stefánssonar, félagsmálaráðherra, til
bæjaryfirvalda dagsettu þann 3. júní 1948 gætti samskonar
ágreinings. Þar var deilt um hlutdeild ríkissjóðs í kostnaði
á bæjaríbúðum, félagsmálaráðherra taldi að framkvæmdir
bæjarins við svokölluð Lönguhlíðar/Miklubrautarhús sam-
ræmdust ekki lögum frá árinu 1946, sem kváðu á um
stuðning ríkissjóðs til að útrýma heilsuspillandi húsnæði í
bænum.19
Hvað sem öllum ágreiningi leið milli bæjaryfirvalda
og ríkis, kom fljótlega fram gagnrýni á framkvæmd mála
eftir að íbúðahúsin við Höfða höfðu verið tekin í notkun.
Magnús V. Jóhannesson, húsnæðisráðunautur borgarinnar og
einn af frumherjum íslenskrar verkalýðshreyfingar, gagn-
rýndi mjög byggingaframkvæmdirnar. Hann taldi illa að
þeim staðið, „þar eð húsin [... voru] byggð að vetri til í
vondri tíð, úr lélegu efni, vinnan miður vönduð, undirstaðan
lélegar spítur, reknar niður í [...] mýri, húsin grunnlaus, en
mold mokað upp að þeim að utan.“20 Viðhaldskostnaður
íbúðahúsanna kæmi því til með að verða nokkuð hár og þær
leigutekjur sem bærinn fengi af Höfðaborg stæðu varla undir
honum að mati Magnúsar. Hann taldi réttast að selja íbúum
Höfðaborgar íbúðirnar á kostnaðarverði, þar sem viðhalds-
kostnaður „yrði minni á eigin eign en leiguíbúð.“21
Skoðun Magnúsar á lausn húsnæðisvandans kemur hér
skýrt fram: Afstaða hins bjargálna bónda sem mat framar öllu
sitt eigið sjálfstæði og frelsi undan duttlungum annarra.
Ennfremur taldi hann,
ekki sjálfsagt, að bærinn byggi íbúðarhús, þó
húsnæðisvandræði séu. Hann getur eins vel hjálpað
þeim efnaminni með aðstoð á einhvern hátt, svo þeir
geti sjálfir með tómstundavinnu sinni, dugnaði,
ráðdeild og framsýni komið upp húsum sínum.
Það mun verða báðum blessunarríkast. En þó
bærinn byggði slík íbúðarhús, er ekki sjálf-
sagt að hann eigi þau og leigi. Ég er þeirrar
skoðunar, að bærinn ætti ekki að byggja hús
til að leigja þau til íbúðar. [...] Ég hygg að
bæjarsjóður hafi á sínum tíma getað selt
íbúðirnar í Höfðaborg þeim, sem fengu þær,
að undanteknum örfáum fjölskyldum, sem
voru fyrir handbendi bæjarsjóðs. Slíkt hefði
verið hyggileg ráðstöfun [...].22
Hugsjón aldamótakynslóðarinnar, sem Magnús V.
Jóhannesson óneitanlega tilheyrði, að bóndi væri bústólpi og
bú væri landstólpi kemur á óbeinan hátt
fram í hugleiðingu hans um
Höfðaborg hér að framan.
„Malaralþýðan“ skyldi ekki slíta hin
fornu tengsl við heim sveitarinnar,
heldur ná með dugnaði, ráðdeild og
framsýni hins hagsýna bónda að koma
sér upp eigin húsnæði. Að ýta undir að
bærinn byggði leiguíbúðir og gerði þar með stóran hluta
alþýðu manna að „leiguþýi“ dræpi í dróma alla
sjálfstæðishvöt og dugnað. Að mati Magnúsar væri þar með
komið í veg fyrir að „[h]úsnæðisleysingjarnir yrðu
fasteignaeigendur, sem bera skattabyrðarnar.“23
Magnús V. Jóhannesson átti einnig líkt og Ólafur
Friðriksson og Jón Baldvinsson rætur sínar að rekja til hinnar
ungu íslensku jafnaðarmannahreyfingar.24 Hann aðhylltist
hina svokölluðu „varðveislustefnu“ og vildi tryggja alþýðu
manna öruggari tilveru og sjálfstæði til jafns á við hinn
bjargálna bónda sveitasamfélagsins. Hann var í skoðunum
sínum og hugmyndum með annan fótinn niðurnjörvaðan í
Jón Ingvar Kjaran
Það er því mögulegt að
stjórnarkreppa ársins 1942 og
myndun utanþingsstjórnar sama ár hafi
dregið úr vilja og getu ríkisvaldsins til
þess að láta til sín taka í
húsnæðismálum
Þjóðstjórnin. Frá vinstri: Sveinn Björnsson ríkisstjóri, Vigfús
Einarsson ríkisráðsritari, Eysteinn Jónsson, Ólafur Thors, Hermann
Jónasson, Stefán Jóhann Stefánsson og Jakob Möller.