Jökull - 01.12.1985, Qupperneq 105

Leiðangur til Grímsvatna 1934
ARI TRAUSTI GUÐMUNDSSON
Menntaskólinn við Sund
104 Reykjavík
GRÍMSVATNAGOSIÐ 1934
Þegar menn litu eldgosið í Grímsvötnum í maí 1983
varð þeim ljóst að þar gæti oft hafa gosið áður án þess
að fólk í byggð hefði af því einhvern pata. Gosið í
Grímsvötnum 1934 fór hins vegar ekki fram hjá lands-
mönnum. Gosmökkurinn mældist 16—17 km hár og
leiftur eða gosdrunur vöktu athygli manna víða á
landinu.
Gosið braust upp úr jöklinum fyrir alvöru 31. mars og
þess varð síðast vart úr byggð 7. apríl. En í raun stóð
það lengur. Jarðeldurinn braust vafalítið fram síðla í
mars á botni Grímsvatnaöskjunnar og þegar leiðangur
kom að Grímsvötnum 12. og 13. aprfl gaus þar enn.
Gosið stóð því í 15—20 daga að minnsta kosti. Ennfrem-
ur er vert að geta þess að eldsumbrotin 1934 voru ef til
vill hluti goshrinu 1933—1954 (Haukur Jóhannesson
1984).
Magn gosefna (gjósku) er talið hafa verið 10—20
milljón rúmmetrar (Sigurður Pórarinsson 1974). Er þá
miðað við ösku og vikur á yfirborði Vatnajökuls. Rúm-
mál gosefnahrauka í Grímsvötnum er óþekkt, en það er
vafalítið ekki minna en ofangreindar tölur, ef miðað er
við gjóskukeilur yfir þremur gosopum í 100-200 m
djúpu vatni. Jóhannes Áskelsson segir frá þremur
sprengiopum í íshellu Grímsvatna, þar af einu með
eyju, eftir leiðangur seint í apríl 1934 (Jóhannes Áskels-
son 1934a).
Af meðaltalssamsetningu 10 sýna má ráða að gosefnin
tilheyra hinni þóleiísku bergtegundaröð og er kvikan
fremur þróað basalt, kvarts-þóleiít. (Karl Grönvold og
Haukur Jóhannesson 1984).
STAÐSETNING GRÍMSVATNA
Af heimildum um gos í vestanverðum Vatnajökli má
glögglega ráða að gosstöðvar eru bæði norðan og sunn-
an við hina eiginlegu Grímsvatnsöskju, sem reyndar er
samsett úr þremur öskjusigum (Sigurður Þórarinsson,
1974 og Kristján Sœmundsson 1982) í jöklinum eru
ennfremur fleiri en eitt eldstöðvakerfi. Þess vegna má
telja ruglinginn á legu Grímsvatna ekki aðeins stafa af
fjarlægð þeirra frá byggð eða röngum upplýsingum 18.
og 19. aldar könnuða og vísindamanna, heldur einnig af
uppkomu elds á mjög mismunandi stöðum í jöklinum.
Sem kunnugt er voru það Svíarnir Ygberg og Wadell
er komu fyrstir að Grímsvötnum svo vitað sé, árið 1919
(Wadell, 1920). Þeim taldist svo til að Vötnin væru stór
eldgígur. Gekk hann undir nafninu Svíagígur þar til
leiðangur kom þar á ný árið 1934. Þar var á ferð
fjögurra manna hópur undir forystu Guðmundar Ein-
arssonar frá Miðdal, en hann var reyndur fjallamaður
og jöklafari. Með honum voru í för Jóhannes Áskels-
son, jarðfræðingur og forvígismaður um Grímsvatna-
rannsóknir og svo Sveinn Einarsson, síðar veiðistjóri og
Lýdía Pálsdóttir, leirkerasmiður. Eftir að Guðmundur
og Jóhannes höfðu ritað nokkrar greinar um eldgosið
1934 og Grímsvötn, hófu menn að nota hið forna nafn
aftur. Með þessari ferð var staðfest að Grímsvötn voru
og eru virk eldstöð í Vatnajökli. Leiðangursmenn urðu
líka fyrstu sjónarvottar að Grímsvatnagosi af jöklinum
og gátu þeir lýst slíkum umbrotum, en menn höfðu fram
að því ekki ljósa hugmynd um goshætti Grímsvatna-
gosa. (Guðmundur Einarsson 1946, Jóhannes Askelsson
1934 (a/b)).
DAGBÓKARBROT UM LEIÐANGURINN
1934
Ferð fjórmenninganna hófst 8. apríl og henni lauk 18.
apríl. Sem áður segir birtust frásagnir af henni, bæði í
dagblöðum, tímaritum og bókinni „Fjallamenn“ (Guð-
mundur Einarsson, 1946). Nú hafa komið í leitirnar
dagbókarbrot úr leiðangrinum. Lýdía Pálsdóttir skráði
minnisatriði dag frá degi. Þessi litlu minnisbókarblöð
eru þannig að varla er unnt að birta orðréttan texta;
hann er í símskeytastíl, eitt og eitt orð útmáð og þýskar
skammstafanir víða. Ég hef því valið þá leið að endur-
segja ferðina samkvæmt orðum Lýdíu úr bókinni með
hliðsjón af kaflanum um Grímsvatnagosið í „Fjalla-
menn“, þannig að úr verði læsilegt mál. Af bókinni má
ráða að Lýdía var 23 ára gömul, en Sveinn aðeins 17
ára. Hefur það væntanlega vakið enn meiri athygli á
leiðangrinum en ella.
AÐ GOSSTÖÐVUNUM
Fyrsti áfangi ferðarinnar var Vík í Mýrdal. Notast var
JÖKULL 35. ÁR 103