Jökull


Jökull - 01.12.1985, Side 147

Jökull - 01.12.1985, Side 147
Við jarðfræðirannsóknir hjá Krýsuvík, 1963. gosbeltafærslur og fellingamyndanir gera öll einföld landrekslíkön af landinu marklítil. ítarleg kortlagning stórra landshluta á síðustu áratugum hefur fyllt inn í þá mynd af halla jarðlaga sem Trausti gerði, en megin- niðurstöður hans standa enn óhaggaðar. Þyngdarmœlingar. Á árunum 1950-54 gerði Trausti þyngdarmælingar á um 900 stöðum víðsvegar um land- ið. Markmiðið var að gera almennt þyngdarkort af landinu og, þar sem kostur var á þéttari mælistöðum, að finna helstu staðbundnu þyngdarfrávikin. Nokkrar þyngdarmælingar höfðu verið gerðar á íslandi annað slagið frá síðustu aldamótum, en straumhvörf urðu með mælingum fransk-íslenska leiðangursins 1950, þegar mælt var á yfir 130 stöðum á suðurlandi og suðvestur- landi. Þessum mælingum hélt Trausti svo áfram og lauk þeim á fjórum árum. Mælingar Trausta leiddu í ljós þyngdarlægð undir landinu, en einnig fann hann mörg þau þyngdarfrávik sem einkenna stór innskot og megin- eldstöðvar. Ritgerð Trausta og kort eru enn í dag ítar- legustu birtu niðurstöðurnar um þyngdarsviðið á ís- landi, og segir það nokkuð til um hvílíkt afrek þessar mælingar hans voru á sínum tíma. Bergsegulmœlingar. Árið 1953 hóf Trausti kortlagningu stórra landshluta eftir segulstefnu í hraun- lögum ásamt Porbirni Sigurgeirssyni eðlisfræðingi og síðar prófessor. Hollenskur stúdent, Jan Hospers, hóf slíkar mælingar hér á landi en Trausti og Þorbjörn héldu þeim áfram. Eftir 1956 sá Trausti einn um kortlagninguna, en Þorbjörn safnaði sýnum og mældi á rannsóknarstofu. Kortlagningin leiddi í ljós nokkra tugi umpólana eða segulmóta í löngum jarðlagasniðum víðs vegar um landið. Einnig að meðalþykkt jarðlagasyrpa með sömu segulstefnu er 200-350 m, og að meðalþykkt- in fyrir syrpur með rétta og öfuga segulstefnu er áþekk. Trausti birti margar greinar um þessar rannsóknir, en dró allar helstu niðurstöðurnar saman, ásamt lýsingu á jarðlagaskipan, landmótun og bergmótun, í bók sem Vísindafélagið gaf út 1962. Eftir að Trausti lauk að mestu við segulstefnumæl- ingar sínar hefur mikið starf verið unnið á þessu sviði hér á landi, og þá með fullkomnari mælitækjum því Trausti notaði aðeins venjulegan áttavita. Niðurstöður Trausta og jarðfræðilýsingar standa þó enn fyrir sínu, svo langt sem þær ná, og hefur mátt nota bók hans frá 1962 að nokkru sem handbók við síðari rannsóknir. Myndun móbergs. Meðal yngri jarðfræðinga er Trausti einkum kunnur fyrir tvennt: gagnrýni sína á móbergskenningu Guðmundar Kjartanssonar, og fyrir andmæli sín gegn landrekskenningunni. Þótt rök þau sem Trausti færði gegn landreki hafi ekki staðist tímans tönn, verður að telja að meginatriðin í gagnrýni hans á móbergskenninguna standi enn. Til að leggja skynsamlegt mat á gagnrýni Trausta verða menn auðvitað að átta sig á því um hvað deilan snýst. Deilan snýst ekki um það hvort móbergsfjöll myndist í vatni — um það eru allir sammála — heldur hitt hvort gos undir þykkri íshellu jökulskeiða hefði náð að bræða sig upp í gegnum íshelluna og hlaða upp móbergsfjalli í því vatni sem þannig myndaðist. Margir virðast halda að Surtseyjargosið hafi sannað móbergs- kenningu Guðmundar, en það er mikill misskilningur. Surtseyjargosið sýndi aðeins að móbergsfjöll geta mynd- ast í vatni (sjó) og um það standa engar deilur lengur. Aflfræðilegir eiginleikar íshellu eru augljóslega allt aðrir en eiginleikar vatns, og rök Trausta gegn móbergskenn- ingu Guðmundar eru fyrst og fremst afl- og varmafræði- leg. Trausti afsannaði auðvitað ekki móbergskenning- una, því ávallt má deila um þær forsendur og nálganir sem notaðar eru í líkönum eins og því sem Trausti notaði við reikninga sína. En út frá líkaninu leiddi hann rök að því að þungi og styrkleiki ísaldarjökulsins myndi venjulega kæfa gosið í fæðingu, og ef gosið næði á annað borð að bræða sig gegnum íshelluna myndi opið sem þannig myndaðist verða álíka vítt og þykkt jökulsins. Þvermál stapa er oft 10 til 20-föld hæð þeirra (þykkt jökulsins) og eru verulegir varmafræðilegir erfiðleikar á að fá það hlutfall út frá móbergskenningunni. Trausti hefur einnig sýnt fram á að sum móbergsfjöll eru orðin JÖKULL 35. ÁR 145
Side 1
Side 2
Side 3
Side 4
Side 5
Side 6
Side 7
Side 8
Side 9
Side 10
Side 11
Side 12
Side 13
Side 14
Side 15
Side 16
Side 17
Side 18
Side 19
Side 20
Side 21
Side 22
Side 23
Side 24
Side 25
Side 26
Side 27
Side 28
Side 29
Side 30
Side 31
Side 32
Side 33
Side 34
Side 35
Side 36
Side 37
Side 38
Side 39
Side 40
Side 41
Side 42
Side 43
Side 44
Side 45
Side 46
Side 47
Side 48
Side 49
Side 50
Side 51
Side 52
Side 53
Side 54
Side 55
Side 56
Side 57
Side 58
Side 59
Side 60
Side 61
Side 62
Side 63
Side 64
Side 65
Side 66
Side 67
Side 68
Side 69
Side 70
Side 71
Side 72
Side 73
Side 74
Side 75
Side 76
Side 77
Side 78
Side 79
Side 80
Side 81
Side 82
Side 83
Side 84
Side 85
Side 86
Side 87
Side 88
Side 89
Side 90
Side 91
Side 92
Side 93
Side 94
Side 95
Side 96
Side 97
Side 98
Side 99
Side 100
Side 101
Side 102
Side 103
Side 104
Side 105
Side 106
Side 107
Side 108
Side 109
Side 110
Side 111
Side 112
Side 113
Side 114
Side 115
Side 116
Side 117
Side 118
Side 119
Side 120
Side 121
Side 122
Side 123
Side 124
Side 125
Side 126
Side 127
Side 128
Side 129
Side 130
Side 131
Side 132
Side 133
Side 134
Side 135
Side 136
Side 137
Side 138
Side 139
Side 140
Side 141
Side 142
Side 143
Side 144
Side 145
Side 146
Side 147
Side 148
Side 149
Side 150
Side 151
Side 152
Side 153
Side 154
Side 155
Side 156
Side 157
Side 158
Side 159
Side 160
Side 161
Side 162
Side 163
Side 164

x

Jökull

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Jökull
https://timarit.is/publication/1155

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.