Jökull - 01.12.1985, Qupperneq 150

Minning
DR. TRAUSTI EINARSSON PRÓFESSOR
Bestu fiskimið eru sögð vera á mótum tveggja haf-
strauma. Á sama hátt sýnir saga jarðfræðinnar, að þeir
vísindamenn hafa oft markað dýpst framfaraspor sem
sameinað hafa kunnáttu tveggja eða fleiri sérgreina. Á
fyrri hluta þessarar aldar varð t.d. jarðefnafræðin til,
þegar kunnáttumenn í efnafræði, eins og Goldschmidt,
Niggli eða Holmes, beittu þeirri kunnáttu sinni við lausn
jarðfræðilegra viðfangsefna. Og á síðari árum hafa eðlis-
fræðingar valdið gerbyltingu í jarðvísindum með sínum
aðferðum, og jarðeðlisfræði er orðin sjálfstæð fræði-
grein. Trausti Einarsson gerðist jarðfræðingur eftir
óvenjulegri leið, sem reyndist bæði styrkur hans og
veikleiki. Og svo var raunar um marga fleiri íslenska
jarðvísindamenn sem numið höfðu aðrar greinar í há-
skóla, en hlýddu síðan „kalli landsins", ef svo má segja,
þegar heim kom. Nægir þar að nefna flesta hina eldri
jarðeðlisfræðinga vora.
Þegar Trausti Einarsson varð sjötugur, hélt Jarð-
fræðafélag íslands tveggja daga ráðstefnu honum til
heiðurs, í nóvember 1977. Við lok ráðstefnunnar flutti
Trausti sjálfur yfirgripsmikla ræðu, þar sem hann sagði
m.a. nokkuð frá drögum þess að hann fór að fást við
jarðfræði, og frá afstöðu sinni til vísindanna. Trausti
hafði lokið doktorsnámi í stjörnufræði frá háskólanum í
Göttingen. Með því að ekki var um starf að ræða á því
sviði, eins og hann raunar hafði fyrirfram vitað, gerðist
hann menntaskólakennari á Akureyri þegar heim kom
árið 1935, við nýstofnaða stærðfræðideild þar. Og með
því að áhöld eða tækifæri til stjarnfræðirannsókna voru
engin, en rannsóknaáhugi og forvitni Trausta óbilandi,
og átti eftir að endast til æviloka, fór hann að skoða
fjöllin í kring í frístundum og spá í myndun þeirra og
þróun landslagsins. Ekki líkaði öllum jafnvel þetta ráðs-
lag hans. Trausti sagði svo frá:
„Sigurður Guðmundsson skólameistari vitnaði ailoft í
þessa setningu eftir Goethe, „In der Begrenzung liegt
der Meister". Til þess að verða meistarar eða snillingar,
verða menn að kunna að takmarka sig. Stundum sagði
hann þetta beint við mig og var þetta þá velmeint
bending til mín, eftir að ég var farinn að daðra við
jarðfræðina. Skólameistari var vanur að láta hringja á
Sal sem kallað var, þegar einhver kennaranna átti af-
mæli. Ég fékk líka minn skerf af þessu og einu sinni hóf
hann afmælisávarpið með þessum orðum, „Trausti hef-
ur hjákonu“, hafði svo hæfilega langa þögn, áður en
hann bætti við „og hún heitir jarðfræði. Það er varasamt
að hafa hjákonu og mikill vandi að sigla skipi sínu þá
heilu í höfn““.
Þetta ástarsamband Trausta átti eftir að endast hon-
um ævina, enda dreymdi hann, að eigin sögn, ekki um
neina meistara- eða snillingstign. Þegar hér var komið
sögu var hann raunar orðinn landsfrægur af því að
„endurvekja Geysi“, fyrir tilstilli Jóns frá Laug og Sig-
urðar Jónassonar. Rannsóknir Trausta við Geysi vöktu
með honum forvitni um jarðhitann og leiddu þær athug-
anir til nýrrar kenningar hans um það efni sem birtist í
frægri grein, „Úber das Wesen der heissen Quellen Is-
lands (1942). Geysisrannsóknirnar urðu raunar til þess
að vekja áhuga Trausta á jarðfræði almennt: hann hafði
nálgast Geysi að vissu leyti sem stjarnfræðingur, því
hegðun vissra tegunda stjarna hafði verið líkt við gos-
hveri, en könnun hans á jarðhita varð til þess að spurn-
ingar um jarðfræði gagntóku huga hans.
Meðan Trausti var menntskólakennari á Akureyri óx
svo með honum áhugi á jarðfræði, að hann gat sagt við
Leif Ásgeirsson, vin sinn og skólabróður frá Göttingen,
að nú væri hann svo djúpt sokkinn í jarðfræðifenið að
hann næði sér ekki upp úr því aftur, og fékk ársleyfi frá
kennslu 1942—43 til að stunda jarðfræðinám við há-
skólann í Glasgow. Upp úr því skrifaði hann ritgerð um
tilurð móbergsins þar sem sett er fram sú kenning að
móbergstúff myndist í eldgosum þar sem kvikan kemur
upp sem glerbrotagrautur. Myndun móbergsins hafði
áður verið skýrð sem gos undir vatni, og um svipað leyti
kom fram stapakenning Guðmundar Kjartanssonar, og
eru báðar þær hugmyndir nú viðurkenndar orðnar.
Trausti, hinn harði baráttumaður, lét sig samt ekki í
þessu efni fyrr en mörgum árum síðar, og sætti sig
raunar aldrei við það að eldgos gætu orðið undir jökli.
Vopnaður nýrri kunnáttu frá Glasgow leigði Trausti sér
kompu á Akureyri til þunnsneiðagerðar og -skoðunar,
en eftir árið tók líf hans nýja stefnu: menntamálaráð-
herra kallaði hann suður til að kenna verkfræðistúdent-
um, en þeim voru nú lokuð sundin til Kaupmannahafn-
ar vegna stríðsins. Ári síðar var Verkfræðideild stofnuð
með lögum, og Trausti gerður að deildarforseta ofan á
12 tíma kennsluskyldu, og gafst nú lítill tími til rann-
sókna. En örlögin láta ekki að sér hæða, því Heklugosið
148 JÖKULL 35. ÁR