Jökull - 01.12.1985, Síða 151

1947 tendraði áhugann á ný, og í þeim geysiviðamiklu
rannsóknum á því gosi, sem í hönd fóru, var Trausti
meðal hinna allra virkustu. Hann ritstýrði, ásamt Sig-
urði Þórarinssyni og Guðmundi Kjartanssyni, hinni
miklu ritröð, sem Vísindafélagið gaf út um Heklugosið
1947-48, og skrifaði þar sjálfur 6 ritgerðir um hin
margvíslegustu efni. í rannsóknum sínum á Heklugos-
mu reyndi Trausti einkum að ákvarða ýmsa eðlisþætti í
sambandi við gosið: efnasamsetningu gosefnanna og
orsakir þess að hún breyttist eftir því sem á gosið leið,
hæð gosmakkar og rishraða (með hjálp fyrstu ljós-
mynda), hitastig hraunsins, seigju þess og streymi á
tímaeiningu, og loks orsakir alls þessa: hvernig og hvers
vegna eldgos verða. Ekki er mér kunnugt um að þessar
rannsóknir Trausta hafi valdið neinum straumhvörfum;
hins vegar bera þær vott um framsækni hans í
rannsóknunum, því hann fylgdist jafnan vel með því
hvað helst var á döfinni erlendis í fræðunum, og stefndi
hátt með því að leitast við að svara ákveðnum grundvall-
arspurningum, helst á tölulegan hátt. f vísindalegri að-
ferð sinni var hann sannarlega á undan öðrum íslensk-
um jarðfræðingum.
Trausti tók einnig nokkurn þátt í rannsóknum á
Surtseyjar- og Heimaeyjargosunum. Áhuginn beindist
sem fyrr að þáttum eins og hitastigi, seigju og gasinni-
haldi kvikunnar, en við Heklu hafði hann komist að því
að hitastigið hækkaði eftir því sem á gosið leið og skýrði
það með oxunar- og kristöllunarvarma. Ennfremur
færði hann að því rök, að með því að mæla rúmmál
holrýmis í blöðróttum vikri, og uppleyst vatn í fersku
glerinu, mætti komast nálægt upphaflegu hlutfalli
lofttegunda í kvikunni. Hvorug þessara hugmynda átti
vinsældum að fagna meðal annarra jarðfræðinga. Þátt-
taka Trausta í þessum síðari eldgosarannsóknum var
mun viðaminni en fyrr, enda var hann aftur orðinn
forseti Verkfræðideildar og hafði lítinn tíma þegar
Surtsey gaus, og önnur viðfangsefni höfðu tekið hug
hans; mér er samt minnisstætt þegar hann var að mæla
seigjuna í hinu rennandi Surtseyjarhrauni með „pene-
trometer” sínum, járnfleini sem hann rak í kvikuna en
hlífði sér gegn hitanum með álskildi. Seigjumæli þennan
hafði Trausti hannað í Heklugosinu og staðlað með því
að reka hann í ýmis efni með þekktri seigju, t.d. tjöru. í
Surtsey var kvikan hins vegar mörgum stærðargráðum
minna seig en bæði tjara eða Hekluhraun, og var
Trausti því óviðbúinn og nærri kominn ofan í
hraunstrauminn á eftir „penetrometernum".
Þau fjögur rannsóknaverkefni, sem lengst munu
halda nafni Trausta á lofti, hefðu hvert fyrir sig nægt
meðalmanni til frægðar: Kenning hans um jarðhitann,
sem áður var nefnd, var fullkomið nýnæmi á sínum tíma
og hefur orðið að leiðarljósi flestum frekari jarðhita-
rannsóknum síðan. Hún fékk staðfestingu með síðari
rannsóknum, ekki síst hinni umfangsmiklu könnun
vetnissamsæta í vatni sem Bragi Árnason vann á 7. og 8.
áratugnum. Hin þrjú eru þyngdarkort af íslandi sem út
kom árið 1954, og er ótrúlegt eins manns verk, jarð-
fræðikortun með bergsegulmælingum, sem Trausti hóf
ásamt Þorbirni Sigurgeirssyni, og kort hans yfir jarð-
lagahalla og forna sjávarstöðu á íslandi. Allar beinast
þessar rannsóknir markvisst að ákvörðun vissra grund-
vallarþátta í jarðfræði og jarðsögu landsins. Þyngdar-
kortið sýndi, að undir landinu er eðlisléttur sökkull, sem
Trausti túlkaði á sína vísu. Út frá halla- og sjávarstöðu-
mælingum dró hann ályktanir um rishraða landsins eftir
ísöld, seigju möttulsins undir landinu, og hniksögu
landsins. Bergsegulmælingarnar tóku þeir Þorbjörn og
Trausti upp um miðjan 6. áratuginn eftir að hollenskur
jarðfræðistúdent á vegum próf. van Bemmelen í Ut-
recht og dr. Runcorns í Englandi, Jan Hospers, hafði
fundið að flokka má bergstaflann í rétt- og öfugt segul-
magnaðar syrpur. Var hér fundin öflug aðferð til að
kortleggja í steingervingalausu landi, og þeir félagar
fljótir að átta sig á því, enda er þessi aðferð nú ein hin
helsta sem notuð er við kortun basaltstaflans. Frumherj-
ar bergsegulmælinga kunnu ekki aðra aðferð en að
flytja með sér á rannsóknastofu stór bergsýni, sem lega
þeirra hafði verið fullkomlega ákvörðuð, og mæla segul-
stefnuna þar. Trausti komst að því, að nota mátti ein-
faldan áttavita til að mæla á staðnum hvort sýnið var rétt
eða öfugt segulmagnað, sem að sjálfsögðu margfaldaði
afköstin við kortlagninguna. í ritinu Upper Tertiary and
Pleistocene rocks in Iceland (1962) gerði hann grein
fyrir segulkortun sinni um allt land. Hefur mæliniður-
stöðum hans í fáu verið haggað, þótt síðar hafi ýmsar
þessar mælingar verið endurteknar með fullkomnari
tækjum. Um allt þetta skrifaði Trausti margar greinar,
svo og um ýmis önnur efni, enda er hann í hópi afkasta-
mestu rithöfunda í stétt hérlendra jarðfræðinga.
Sagt er, að sístöðukenningin sé helsta framlag James
Huttons til jarðfræðinnar, en hann hefur verið kallaður
faðir nútíma jarðfræði. Hutton var vinur James Watt,
þess sem fann upp gufuvélina, en hún byggir sem kunn-
ugt er á röð ferla sem mynda lokaða hringrás. Hutton
áttaði sig á því, að sama máli gildir um jarðfræðileg
ferli: orð hans „The present is a key to the past“, eða
nútíðin er lykill að skilningi á fortíðinni, vísar til þessa.
Honum skildist, að þróun jarðarinnar er eilíf hringrás,
„án sýnilegs upphafs eða enda“: skeljar í setlögum
fellingafjalla eru til marks um það, að áður var set þetta
á sjávarbotni, en veðrun mun með tíð og tíma rjúfa þau
niður að nýju og breyta í set, sem síðan mun lyftast upp
að nýju í fellingamyndunum. Þessi hugsun Huttons
hefur oft gleymst jarðfræðingum, og vel má vera að
JÖKULL 35. ÁR 149