Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.08.2011, Blaðsíða 11

Tímarit hjúkrunarfræ›inga – 4. tbl. 87. árg. 2011 7
Ritrýnd fræðigrein
SCIENTIFIC PAPER
auk ýmissa annarra sjúkdóma og kvilla (U. S. Department of
Health and Human Services, 2004). Reykingar eru á verulegu
undanhaldi meðal ungmenna, en munntóbaksnotkun hefur
aukist síðustu fimm árin (Þórhallur Ólafsson o.fl., 2010).
Daglegar reykingar aukast hins vegar um þriðjung frá lokum
10. bekkjar og upp í framhaldsskóla (Álfgeir L. Kristjánsson
o.fl., 2008). Ýmsir áhættuþættir tengjast því að ungmenni
byrji tóbaksnotkun, svo sem jákvætt viðhorf í garð tóbaks,
tóbaksnotkun vina eða foreldra, brottfall úr skóla, búseta hjá
einungis öðru foreldri (Sigrún Aðalbjarnardóttir o.fl., 2003)
og reykingar móður á meðgöngu (Buka o.fl., 2003). Í tóbaki
er nikótín sem er mjög ávanabindandi efni og veldur því að
margir eiga erfitt með losna undan viðjum nikótínfíknar og
því er mikilvægt að forða fólki frá því að byrja neyslu þess
(Changeux, 2010). Á Íslandi hófust tóbaksvarnir í grunnskólum
árið 1976 fyrir tilstuðlan Krabbameinsfélags Reykjavíkur og
var jafningjafræðsla mikið notuð (Þorvarður Örnólfsson og
Jónas Ragnarsson, 1976). Margvísleg nálgun hefur verið
í tóbaksvörnum, en gagnkvæm umræða við nemendur
um tóbak þykir árangursrík (Tobler, 2000). Mikilvægt er
að tóbaksvarnir í grunnskólum auki þekkingu nemenda á
tóbaki; hafi áhrif á skoðanir, viðhorf, ásetning og skilning
þeirra á tóbaki og efli færni og viðnám nemenda til að
standast félagslegan þrýsting (Lynch og Bonnie, 1994).
Skólahjúkrunarfræðingar og umsjónarkennarar eru aðilar sem
nemendur þekkja vel og treysta, þeir eru jafnframt taldir með
bestu leiðbeinendunum í tóbaksvörnum og hafa tök á að fylgja
þeim eftir í skólastarfinu (Bassi o.fl., 2008). Rannsóknir hafa
einnig sýnt að jafningjafræðsla í tóbaksvörnum hefur veruleg
áhrif á tóbaksnotkun meðal ungmenna (Campbell o.fl., 2008).
Jafningjafræðsla hefur áhrif á viðhorf ungmenna til að hafna
ávana­ og fíkniefnum (Kristjansson o.fl., 2010). Tóbaksvarnir
þurfa að ná til alls skólastarfsins og því er mikilvægt að
tóbaksvarnir séu í námskrám skólanna og skilgreint sé hver
eigi að sinna þeim, reglur séu um tóbaksnotkun og skriflegar
leiðbeiningar um hvernig taka eigi á tóbaksnotkun (Adams o.fl.,
2009; Boyce o.fl., 2009). Jafnframt er mikilvægt að þessum
þáttum sé fylgt eftir í skólastarfinu (Adams o.fl., 2009).
Ýmsar kannanir og rannsóknir hafa verið gerðar á tóbaksnotkun
grunnskólanema (Þóroddur Bjarnason o.fl., 2006), en ekki
hefur verið kannað hvernig tóbaksvörnum er í raun háttað
innan grunnskólanna á Íslandi. Lög segja fyrir um reglubundna
fræðslu í grunnskólum landsins sem miði að því að draga úr
tóbaksneyslu (Lög um tóbaksvarnir nr. 6/2002) og samkvæmt
aðalnámskrá grunnskólanna eiga tóbaksvarnir að vera kenndar
í lífsleiknitímum (Menntamálaráðuneytið, 2007). Þar sem
skólum er skylt að sinna tóbaksvörnum, er mikilvægt að
skoða hvað fram fer í tóbaksvörnum í grunnskólum landsins.
Meginrannsóknarspurningin var: ,,Er tóbaksvörnum sinnt í
grunnskólum landsins og þá hvernig?“
AÐFERÐ
Gerð var þversniðskönnun til að skoða hvaða tóbaksvarnir voru
í grunnskólum á Íslandi skólaárið 2009 ­ 2010. Rannsóknin var
lýsandi spurningakönnun. Til að fá heildarsýn á stöðu tóbaksvarna
var ákveðið að senda spurningalista til allra skólastjóra og
skólahjúkrunarfræðinga. Þýðið í rannsókninni samanstóð af
175 skólastjórum og 139 skólahjúkrunarfræðingum, samtals
314 manns. Úrtak könnunarinnar spannaði allt þýðið.
Til að svara rannsóknarspurningunum var útbúinn spurningalisti
sem innihélt opnar og lokaðar spurningar. Þar var meðal
annars spurt um hvort og hvaða tóbaksvarnastarfi væri sinnt
í skólanum, hvort tóbaksvarnir væru í námskrá skólans,
um reglur skólans varðandi tóbaksnotkun, hvort sérstök
fræðsla væri um tóbaksvarnir og í hvaða bekkjum. Nokkrum
spurningum var eingöngu beint til skólahjúkrunarfræðinga til
að kanna hvernig viðtöl og heilsufarsskoðun nemenda eru
nýtt í tóbaksvörnum. Spurningalistinn var forprófaður meðal
tíu hjúkrunarfræðinga og kennara og gengið úr skugga
um að spurningarnar væru skýrar, að allir legðu sömu
merkingu í spurningarnar og hvort einhverjar mikilvægar
spurningar vantaði. Eftir forprófunina voru gerðar minniháttar
lagfæringar á spurningalistanum og hann færður í endanlega
útgáfu. Landinu var skipt upp í níu hluta sem samsvarar
landshlutaskiptingu HBSC (Health Behaviours in School­aged
Children) rannsóknarinnar (Þóroddur Bjarnason o.fl., 2006).
Þátttakendur fengu upplýsingar um eðli rannsóknarinnar og
veittu þeir upplýst samþykki með því að svara rafrænum
spurningalista. Þeim var frjálst að hafna þátttöku eða hætta
hvenær sem var. Ekki var möguleiki að rekja svörin til einstakra
þátttakenda eða skóla en þeir þurftu að merkja við úr hvaða
landshluta þeir kæmu. Varsla gagna frá þátttakendum er í
höndum rannsakanda og leiðbeinanda, en öllum gögnum
verður eytt fimm árum frá úrvinnslu. Rannsóknin var tilkynnt til
Persónuverndar (S4723/2010).
Niðurstöður voru settar fram í texta og á myndrænan hátt.
Munur milli mismunandi breyta á rað­ og nafnkvarða var
athugaður með kí­kvaðrat prófum. Til að athuga landshlutaáhrif
var beitt línulegri aðhvarfsgreiningu. Miðað var við 95%
öryggismörk (p<0,05). Við tölfræðiúrvinnslu var notað forritið
SPSS 17.0 (Statistical Package for the Social Sciences).
NIÐURSTÖÐUR
Rannsóknin náði til allra grunnskóla á Íslandi, alls 177
á vorönn árið 2010. Svör bárust frá 163 einstaklingum
(52% svörun) og voru það fulltrúar 130 grunnskóla (73%
skólanna). Svarshlutfall var 54% meðal skólastjóra og 50%
hjá skólahjúkrunarfræðingum. Í Reykjavík var svörun 31%,
en 63% utan Reykjavíkur. Meðalaldur þátttakenda var 48 ár
(27­66 ár) og meðalstarfsaldur var 11 ár (0,5­36 ár). Um 35%
þátttakenda höfðu fengið fræðslu um tóbaksvarnir í námi sínu
og 35% höfðu sótt fræðslu eða námskeið í tóbaksvörnum eftir
að þeir luku námi. Á landsbyggðinni starfaði hluti þátttakenda
í fleiri en einum skóla, eða 40% skólahjúkrunarfræðinganna og
5% skólastjóranna. Tóbaksvörnum var sinnt á sama hátt um
allt land, engin marktæk landshlutaáhrif fundust.
Sinna grunnskólar landsins tóbaksvörnum?
Tóbaksvörnum var sinnt í öllum grunnskólum svarenda nema
einum. Algengast var að tóbaksvarnir færu fram á unglingastigi,